Маод – 14
Бахши чаҳордаҳум
Муртазо Мутаҳҳарӣ
Масъалаи руҳ
Дар баҳси маъод, ончунон, ки мо нақл ва истинбот кардаем ва балки сароҳати оятҳои Қуръон буд, Қуръон дар фосилаи миёни марг ва қиёмат, як ҳаёти шахсӣ барои инсонҳо қоил аст. Ва ба иборати дигар, барои руҳи инсон қабл аз қиёмат, бақо қоил аст. Ва ин матлаб моро ба баҳс дар масъалаи руҳ кашид ва он тавре, ки арз кардем, хаёл намекунам бишавад тардид кард, ки Қуръон қоил ба руҳ аст. Ин матлаб бояд барои мо мушаххас шавад, ки қатъи назар аз далоили илмӣ ё фалсафӣ бар нафй ё исботи руҳ, дар мутуни исломӣ роҷеъ ба ин масъала чӣ гуна изҳори назар шудааст, ки дар раъси ҳама Қуръон аст. Ҳанӯз ҳам дар баъзе аз оятҳои Қуръон баҳс хоҳем кард. Вақте назари ислом комилан мушаххас шуд, он вақт меравем суроғи назариёти илмӣ дар нафй ё исботи руҳ.
Дар бораи оятҳои Қуръон як силсила оятҳо ҳамонҳо буд, ки қаблан хондем ва як баҳси хоссе роҷеъ ба ояти:
وَیَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي
— баъд арз мекунем.
Вале қаблан ишорае ба ин матлаб мекунем, ки дар ғайри Қуръон, дар соири мадорик ва мустанадоти мазҳабии мо, яъне дар ахбор ва аҳодис ва “Наҳҷул-балоға” ва дуоҳо мисли “Саҳифаи Саҷҷодия”, дар бораи руҳ ба ҳамин унвон, ки худаш як ҳақиқате аст ва бо мурдани инсон, аз бадан ҷудо мешавад ва боқӣ аст, он қадр ҳаст, ки ман хаёл намекунам бишавад тардид кард. Як вақт ҳаст, ки даҳ ҳадис, панҷоҳ ҳадис дар як шароити хоссе аст, мумкин аст инсон бигӯяд, ин (ақида) таҳти таъсири афкори дигарон пайдо шуда, вале ин (аҳодис) ба истилоҳ аз ҳадди мутавотир гузаштааст. Ман ҳоло чанд ҷумлае, ки дар “Наҳҷул-балоға” омада ва мешавад ба он истинод кард арз мекунам, бидуни ин ки иддао кунам ҳамаи он чиро, ки дар “Наҳҷул-балоға” мумкин аст ба он истишҳод кард пайдо кардаам; он чиро, ки ҳар вақт бархӯрд доштаам, ёддошт кардаам арз мекунам барои ин ки мехоҳем аввал назари авлиёи исломро дар ин ҷиҳат бидонем.
Исботи руҳ дар “Наҳҷул-балоға”
Чанд хутбаи муфассал дар “Наҳҷул-балоға” дорем, ки яке аз онҳо ба номи хутбаи “Ал-ғарро” маъруф аст. Дар ин хутба мисли соири хутбаҳои муфассал мавзӯъоти мухталифе ҳаст: тавҳид ва ғайри тавҳид ва мавъизаҳо ва аз он ҷумла дар мавъизаҳо, ҳазрат масъалаи марг ва мурданро ёдоварӣ мекунад ва вазъи шахс дар ҳоли эҳтизорро; он вақте, ки дар ҳоли ҷон додан аст ва ақорибаш атрофашро гирифтаанд ва маъюсанд ва гиря мекунанд ва ӯ қисмате аз ҳавоссаш таътил шуда ва қисмате аз ҳавоссаш кор мекунад. Таъбири ҳазрат ин аст:
فهل دفعت الأقارب أو نفعت النّواحب وقد غودر في محلّة الأموات رهینا
Оё наздикон метавонанд аз ӯ дифоъ кунанд ё ин навҳагариҳо суде ба ҳоли ӯ мебахшад пас аз он ки ӯ дар маҳаллаи амвот (қабристон) гарав воқеъ шуд?
وفي ضیق المضجع وحیدا
Дар тангнои гӯр танҳо монд.
قد هتكت الهوامّ جلدته
Ҳашароти замин пӯсташро пора-пора карданд.
وأبلت النّواهك جدّته وعفت العواصف أثاره
Ҳалоккунандагон корҳои ҷиддии ӯро аз байн бурданд, бодҳои тунд осор ва сохтмонҳои ӯро аз байн бурданд.
و محى الحدثان معالمه
Нишонаҳое, ки дар дунё аз худаш боқӣ гузошта буд, ҳаводиси рӯзгор ҳамаро маҳв кард.
وصارت الأجساد شحبة بعد بضّتها
Баданҳо пас аз он тароват, пӯсида ва хокшуда мешавад.
والعظام نخرة بعد قوّتها
Устухонҳои ӯ пӯсида мешавад пас аз он ки як рӯзе нерӯманд буд.
والأرواح مرتهنة بثقل أعبائها
(Инҷо муқоринае шуда миёни аҷсод ва арвоҳ.) Баданҳо ва устухонҳо дар қабр пӯсид, вале руҳҳо дар гарави сангинии корҳо ва аъмоли худаш аст.
موقنة بغیب أنبائها
Дар ҳоле, ки яқин кардааст ба хабарҳои ғайбӣ, ки дар дунё ба ӯ медоданд. Ва он вақт бовар намекард, ҳоло яқин пайдо карда, ки он чи гуфтаанд рост буд.
لا تستزاد من صالح عملها ولا تستعتب من سیّئ زللها
(“Наҳҷул-балоға”, хутбаи 81) Дар он вақт ба ӯ намегӯянд як миқдор амали солеҳи бештар кун, чун дигар онҷо ҷойи амал нест ва корҳои баде ҳам, ки кардааст, дигар инҷо фоида надорад, ки бигӯяд бибахшед ва тавба ва истиғфор мекунам, фоидае надорад.
Ғаразам ин ду ҷумла аст, ки мефармояд:
وصارت الأجساد شحبة بعد بضّتها
Баданҳо, устухонҳо пӯсидааст, вале руҳҳо дар гарави аъмол ҳастанд, дар ҳоле, ки дар онҷо яқин кардаанд ба чизҳое, ки дар дунё яқин намекарданд.
(Оё) ин дуруст намерасонад, ки дар назари амирулмӯъминин масъалаи руҳ як масъала аст ва масъалаи ҷасад масъалаи дигаре; одам вақте, ки мурд, баданаш мепӯсад ва руҳаш дар дунёи дигаре боқӣ аст, он вазъе дорад ва ин вазъе?
Хутбаи 107 ҳам роҷеъ ба майит дар ҳоли эҳтизор аст, мефармояд:
یردّد طرفه بالنّظر في وجوههم
Дар ҳоли эҳтизор, чашмҳояшро ин тарафу он тараф бармегардонд, ба чеҳраи бозмондагонаш нигоҳ мекунад. Дар “Наҳҷул-балоға” ин тавр омада, ки гӯшаш намешунавад. Аз ҷумлаҳои инҷо — шояд ҷойи дигар — ҳам истифода шавад, ки майит дар ҳоли эҳтизор, гӯшаш зудтар аз чашмаш аз кор меафтад. Ҳоло ман намедонам чӣ фалсафае дорад ва чӣ гуна аст?
یری حركات ألسنتهم ولا یسمع رجع كلامهم
Мебинад, (атрофён) забонҳояшон ҳаракат мекунад. аммо садояшонро намешунавад.
ثُمّ ازداد الموت التیاطا
Боз марг чангҳои худашро бештар фурӯ мебарад.
فقبض بصره
Дидро ҳам аз ӯ мегирад.
كما قبض سمعه
Ҳамчунон ки шунавоиро аз ӯ гирифта буд.
وخرجت الرّوح من جسده
Ва руҳ аз ҷасади ӯ берун меравад.
فصار جیفة بین أهله
Баъд аз он. якмартиба ҳамин инсони мавҷуди зинда, ба як мурдор дар миёни хонавода табдил мешавад. Баъд аз таътили ҳавос, (оё) аз ин таъбир:
وخرجت الرّوح من جسده
— истинбот намешавад, ки аз назари амирулмӯъминин моҳияти ҳақиқии марг, хуруҷи руҳ аз бадан аст?
Хутбаи мухтасари дигаре ҳаст, ки ҳазрат роҷеъ ба тавсифи малакулмавт сухан мегӯяд ва ибҳомҳоро (яъне аҷзе, ки башар аз тавсифи малакулмавт дорад) зикр мекунад, ки мо малакулмавтро наметавонем тавсиф кунем, то чӣ расад Худои малакулмавтро. Мефармояд:
Оё ҳаргиз вуҷуди малакулмавтро вақте, ки барои қабзи руҳ дохили хонаи касе мешавад, эҳсос кардаӣ? Ҳаргиз ба чашмат дидӣ, ки малакулмавт омад?
هل تحسّ به إذا دخل منزلا
Оё эҳсос мекунӣ ӯро вақте дохили манзиле шавад?
أم هل تراه إذا توفّی أحدا
Оё дар вақте, ки қабзи руҳ мекунад, ту ӯро мебинӣ? Ҳаргиз намебинӣ. Болотар, малакулмавт на танҳо меояд дар манзил қабзи руҳ мекунад, (балки) ҷанинро дар раҳим қабзи руҳ мекунад.
Мегӯяд, ростӣ тасаввури ту дар бораи малакулмавт чист? Оё воқеан малакулмавт як ҷисме аст, ки меояд дохили хонаҳо мешавад? Ва оё ҷисме аст, ки дохили раҳими модар мешавад ва дар онҷо руҳро қабз мекунад; аз яке аз аъзоъ ва ҷавореҳ дохил мешавад?
بل كیف یتوفّی الجنین في بطن أمّه
Ин ки ҷанин гоҳе мемирад ва (малакулмавт) ӯро дар шиками модар қабзи руҳ мекунад, чӣ гуна аст?
أیلج علیه من بعض جوارحها
Оё малакулмавт як ҷисме аст, ки аз баъзе аз аъзоъ ва ҷавореҳи ин зан (2) ворид мешавад ва қабзи руҳ мекунад?
أم الرّوح أجابته بإذن ربّها
Ё на, ӯ намеравад, лузуме надорад ӯ биравад, то руҳро бигирад, ӯ мехоҳад ва руҳ ба иҷозаи парвардигор хостаи ӯро иҷобат мекунад?
أم هو ساكن معه في أحشائها
Ё на, асосан малакулмавт дар берун ва ҷойи дигаре нест, ки бихоҳад биёяд онҷо, ҳамеша ҳамроҳи ҳамон зан аст? Яъне ин ҳам худаш як фарзе аст дар боби малакулмавт, ки ҳамеша ҳамроҳи ҳама кас аст. Баъд мефармояд:
كیف یصف إلهه من یعجز عن صفة مخلوق مثله
(“Наҳҷул-балоға”, хутбаи 110) Башаре, ки қудрат надорад як махлуқи Худоро тавсиф кунад, чӣ гуна метавонад иддао кунад Худоро ончунон, ки ҳаст тавсиф кунад?
Ғаразам ин ҷумла аст:
أم الرّوح أجابته بإذن ربّها
Ё ин ки на, ӯ мехоҳад ва руҳ иҷобат мекунад? Оё боз ин таъбир намерасонад, ки амирулмӯъминин дар боби мурдан ва руҳ ин тавр меандешидааст?
Ин се қисмате, ки аз “Наҳҷул-балоға” хондам, сароҳати бештаре дошт, се қисмати дигар ҳам мехонам, ки онҳо ба ин сароҳат нест.
Хутбае ҳаст, ки ҳазрат дар он, хилқати ҳамаи парандаҳо, вале бештар хилқати товусро тавсиф кардааст, яъне аҷоиби хилқати товусро ба унвони далеле бар вуҷуди Худованд баён кардааст. Дар охири хутба мефармояд:
سبحان من أدمج قوائم الذّرّة والهمجة الی ما فوقهما من خلق الحیتان والفیلة
Муназзаҳ аст он ки қавоим ва поҳо дар даруни мӯрчаҳо ва магасҳои рез то он бузургтарҳошон (ки моҳиҳо ва филҳои бузург аст) қарор дод.
ووأی علی نفسه أن لا یضطرب شبح ممّا أولج فیه الرّوح الاّ وجعل الحمام موعده
(“Наҳҷул-балоға”, хутбаи 163) Ва бар худ қарор дода, ки ҳеч ҷисме аз аҷсоме, ки руҳро дар онҳо қарор додааст ҳаракат накунад магар ин ки маргро ҳам мавъиди онҳо қарор додааст, яъне суннати илоҳӣ аст, ки дар ҳар ҷо руҳро қарор додааст, маргро ҳам қарор бидиҳад.
Инҷо ҳам боз мо мебинем таъбири “руҳ” омадааст, вале ба таъбири:
أولج فیه الرّوح
— яъне руҳро ворид ва дохил кард. Далолати инҷо ҳамин миқдор аст, ки мефармояд, руҳро дохил кард. Вале мумкин аст касе муноқиша кунад, ки инҷо аз берун рафтан ва истиқлоли руҳ сухане нест, фақат (сухан) аз ворид кардани руҳ аст, шояд дар инҷо мақсуд аз руҳ ҳамон ҳаёт бошад ва масалан бигӯем, мақсуд ин аст, ки бо мурдани шахс, ҳаёт ҳам ба куллӣ фонӣ мешавад ва аз байн меравад, хусусан ин ки ҳамаи ҳайвонот — аз кучактарини зарраҳо гирифта то бузургтаринашон -ро ҳам дохил кардааст. Албатта на ин ки бихоҳам бигӯям ин як ишколи вориде аст, мумкин аст дар ин далолат касе муноқиша кунад, вале ин муноқиша ҳам муноқишаи саҳеҳе нест, барои ин ки (мегӯяд) ҳамаи ҳайвонот дорои руҳ ҳастанд — аз кучактарини зарраҳо гирифта то бузургтаринашон — ва роҷеъ ба хуруҷи руҳ сокит аст, на ин ки чизе бар хилофаш дида мешавад.
Дар хутбаи 181, ки даъват мекунад ба риёзати шаръӣ яъне ба намоз ва рӯза ва шабзиндадориҳо ва инфоқ кардан аз амвол, мефармояд:
اسهروا عیونكم
Чашмҳои худатонро бедор қарор диҳед.
واضمروا بطونكم
Ва шикамҳои худатонро ба истилоҳ чанг қарор диҳед. (2)
واستعملوا أقدامكم
Аз поҳои худатон кор бикашед, яъне ин қадамҳоро дар роҳҳои ризои Худо бардоред.
وأنفقوا أموالكم
Молҳои худатонро дар роҳи Худо инфоқ кунед.
وخذوا من أجسادكم فجودوا بها علی أنفسكم
Инҷо калимаи руҳ нест, калимаи нафс аст: аз тан бигиред ва бар руҳҳо ва нафсҳо бибахшед ва бияфзоед. Инҷо ҳам як навъ дугонагӣ миёни руҳ ва нафс (вуҷуд дорад): аз ин бигиред ва бар он бияфзоед.
ولا تبخلوا بها عنها
Ба руҳ аз ҷисм бухл накунед, яъне ҳисоби ҷисмро надошта бошед, бештар ҳисоби руҳро дошта бошед, аз ин бигиред ва бар он бияфзоед. Саъдӣ акси қазияро ба сурати маломат мегӯяд:
Ҳар чи аз дунон ба миннат хостӣ,
Дар тан афзудию аз ҷон костӣ.
Дар хутбаи 213, ки қисмате аз он (дар охирҳо) унвони дуо дорад, мефармояд:
اللّهمّ اجعل نفسي أوّل كریمة تنتزعها من كرائمي وأوّل ودیعة ترتجعها من ودائع نعمك عندي
Мехоҳад бифармояд, Худоё!, неъматҳои бузургворе, ки ба ман додаӣ ва иноят кардаӣ, инҳоро аз ман қабл аз мурдан нагир! Инро ба ин таъбир мегӯяд: Худоё!, аввалин шайъи кариме, ки аз ман мехоҳӣ бигирӣ бибарӣ пеши худат, ҳамон нафси ман бошад, Худоё!, нафс маро аввалин шайъи бузургворе қарор бидеҳ, ки онро аз ман мегирӣ, яъне неъматҳоятро аз ман салб накун.
Ин ҳам як таъбир аст.
Ҳамаи инҳо ба назари ман, далолат дорад, хусусан он се қисмати аввал, ки сароҳат дорад.
Мо дигар вориди ахбор ва аҳодис дар ин замина намешавем, чун сӯҳбати яке ва дуто ва даҳто ва ҳатто садто (ҳадис) нест, ҳамин қадр арз мекунем, ки аз назари мо, намешавад тардид кард ва гуфт, масъалаи руҳ ба ин шакл, баъдҳо, ки тамаддуни исломӣ нузҷ гирифт ва афкори миллатҳои дигар дар миёни мусалмонон ривоҷ пайдо кард (матраҳ шуд) ва махсусан дар масъалаи руҳ мегӯянд, пас аз он ки фалсафаи Юнон дар охирҳои қарни дуввум ва бахусус дар қарни севвум дар миёни мусалмонон пайдо шуд, фикри руҳ — ба ин маъно, ки дар инсон як руҳе ҳаст, ки баъд аз мурдан аз бадан хориҷ мешавад ва боқӣ мемонад — падид омад, (дар сурате, ки чунин нест ва дар вуҷуди ин фикр дар мутуни исломӣ) намешавад тардид кард.
Масалан намози майит як чизе аст, ки дигар дар қарни дуввум ва севвум ихтироъ нашуда, дар садри ислом, шиъа ва суннӣ онро бо воҷибот ва мустаҳабботаш рӯзе садҳо ва ҳазорҳо бор мехондаанд. Дар намози майит қабл аз охирин такбир ва охирин дуояш — ки дар бораи худи майит дуо мекунем — бо ин ҷумла шурӯъ мешавад:
اللّهمّ إنّ هذا المسجّی قدّامنا عبدك وابن عبدك نزل بك وأنت خیر منزول به … اللّهمّ إنّك قبضت روحه إلیك فقد احتاج الی رحمتك وأنت غنيّ عن عذابه. اللّهمّ إن كان محسنا فزد في إحسانه وإن كان مسیئا فتجاوز عن سیّئاته
Худоё! Ту руҳи ин (майит)-ро ба сӯйи худат қабз кардаӣ ва акнун ӯ ниёзманд ба раҳмати туст,
وأنت غنيّ عن عذابه
— ва ту аз азоби ӯ бениёзӣ.
Ғаразам ҷумлаи аввалаш аст: “Худоё! Ту руҳи ӯро қабз кардӣ”. Мо аз садри ислом то имрӯз, ҳар мурдае, ки доштаем, ин ҷузъи дуоҳои мустаҳаббӣ аст, ки барояш хонда мешудааст. (3) Мегӯем: Худоё! Ту руҳи ӯро қабз кардӣ. Бигузарем аз масоиле аз қабили суоли олами қабр ва… чун ҳар як аз онҳоро ба танҳоӣ мумкин аст касе мавриди муноқиша қарор бидиҳад, вале дар маҷмӯаш на. Дигар ман беш аз ин роҷеъ ба ахбор ва аҳодис баҳс намекунам. Лозим медонистам, ки бароятон қисматҳое аз “Наҳҷул-балоға”-ро арз карда бошам.
* * *
(1) Гӯё мақсуд асофили аъзост.
(2) Вақте, ки асперо барои аспдвонӣ ба истилоҳ суғон медиҳанд, дар ибтидо, ки ҳамеша сари охур бастааст ва асп доиман коҳ ва ҷав ва об мехӯрад, шикамаш бузург мешавад. Вақте муддате ӯро суғон медиҳанд ва камтар ба ӯ об ва ҷав ва алаф медиҳанд, дар асари об шудани пиҳҳои шикам, кам-кам шикамаш ҷамъ мешавад. Албатта ғизо ба қадри кофӣ, ки эҷоди нерӯ кунад, медиҳанд, вале он қадр намедиҳанд, ки ин ҳайвон сангин шавад ва пиҳ дар ӯ хеле пайдо шавад. Он ҳолате, ки ҳайвон шикамаш ҷамъ мешавад ва ба истилоҳ мегӯянд чанг шуд, яъне ҳолати як чанг (абзори мусиқӣ)-ро пайдо кард, инро ҳолати “зумра” барои асп мегӯянд. Мефармояд, хулоса кам бихӯред ба тавре, ки шикамҳоятон ҷамъ шавад.
(3) Ин ки “ҳар мурдае” мегӯям (на ин ки барои ҳамаи амвот хонда мешавад) чун ин ҷузъи дуоҳои мустаҳаб аст ва барои бисёре аз амвот ба ҳамон воҷиботаш қаноат мешавад.
Идома дорад…
Қаламонлайн
