Худшиносии миллӣ дар ашъори Лоиқ Шералӣ

Худшиносӣ яке аз муҳимтарин мавзуъҳо ва ҳамчунин муҳимтарин рисолати адабиёти воломақоми форсии тоҷикӣ мебошад, ки аз нахустин даврони пайдоиши он то кунун, сарфи назар сайтараи афкору ақоид, сиёсатҳои иҷтимоӣ, инқилобҳои таърихӣ, султаҳои фарҳангӣ ва буҳронҳои маънавии гуногун меҳварияти худро дар матни афкори адабӣ ё худ фалсафаи адабиёт ҳифз намудааст.

Аллома Иқболи Лоҳурӣ, ки осори адабии ишон ба иттифоқи орои муҳаққиқони форсизабон ва ғайри он баландтарин қуллаи афкори адабии форсӣ дар қарни 20 ва бешак, дар ин қарн низ мебошад, муҳимтарин паёмеро, ки аз умқи ҳазоронсолаи ин адабиёт ва ҳамчунин фарҳанги ҷаҳони рӯзгори худ бармекашад ва чун чароғ бар сари хиёбони асри навин меафрӯзад, ҳамин паёми худшиносӣ ва худсозӣ аст, ки бо истилоҳи тоза ва ҷомеъи “худгарӣ” ҳам аз назари адабӣ ва ҳам илмӣ табйин ва шарҳу баст мешавад. Аз нигоҳи ҷомеъашиносӣ манзур парвариши фарде (индивиде) аст, ки ҷомеъи андеша, оро, авотиф, эътиқоди худӣ бошад, аз фарҳанги башарӣ ҳар он чизеро, ки такмилкунандаи ин худӣ ҳаст, истиқбол намояд ва ин фардият ба навъе такмил гардад, ки на мухолиф ва радкунандаи арзишҳои башарист ва на дар арзишҳои ғайрихудӣ маҳву маҳлул мегардад ва ҳамчунин дар айни ҳоле, ки вуҷуди маҳками фардии худро ҳамеша ҳифз мекунад (дар як шеъри Иқбол барои шарҳи ин нукта ба алмос масал зада шудааст), як воҳиди тамомиёри ҷомеъаи худ, яъне миллат аст. Ба гуфти ин шоир:

Фард мегирад зи миллат эҳтиром,

Миллат аз афрод меёбад низом.

Аз дидгоҳи куллии мавзуъ ин назария, ки реша дар матни фарҳанги миллии суннатии исломӣ дорад, дар қарни 20, дар даврони шадидтарин ва дурахшонтарин муқовамати фарҳангӣ дар ҳамаи кишварҳои ҳамзабон ва ҳамойин тақрибан ба як равиш ва муҳтаво ҷараён дошт, ба гунае, ки фарқи усулие дар масоиле аз қабили худшиносии милливу таърихӣ ва фарҳанги байни таълимоти пешвоёни ин неҳзат дар Мовароуннаҳру Эрону Афғонистону Ҳиндустон намебинем.

Бо вуқуъи Инқилоби Октябр ва дар пайи он Инқилоби Бухоро ба қарори маълум ин ҷараён дар Мовароуннаҳр сурати дигар гирифт. Мисли ҳамаи системҳои идеологиву сиёсӣ системаи идеологии коммунистӣ ҳам барои муҳимтарин мафоҳими таъйинкунандаи ҷаҳонбинӣ аз қабили фард, ҷомеа, миллат, таърих, фарҳанг ва дар ниҳоят инсон ва моҳияти он таърифҳои хоси худро дошт, ки дар кулл бар пояи ҷаҳонбинии материалистӣ ва даҳрӣ буд. Шарти аввали идомаи вуҷуди фаъъоли як адиб ё дар маҷмуъ як фарҳангӣ пазируфтани ин таърифҳо буд. Чи аз роҳи эътиқоди сидқӣ бошад, ё чи ба тазоҳур ва аз роҳи маслиҳат. Бо ин ҳол ҳам ревизияи (тафтиши) шадид ва муфрити эътиқод ҳам идома дошт, ки аз ин тариқ ҷони маслиҳатандештарин фарҳангиён ҳам, чун устод Айнӣ, то дер замоне дар вартаи хатар қарор мегирифт.

Ҷаҳонбинии нав ҳадди ақал ба зоҳир бо фарҳанги суннатии миллӣ комилан бемуносибат набуд, балки аз он ба ҳадди қобили мулоҳиза кор мегирифт. Ин муносибат ба фарҳанги суннатӣ ба чанд сурат амалӣ мешуд:

1. Тақсими ин фарҳанг аз дидгоҳи синфӣ мисли тақсими табақотии ҷомеа.

2. Инкори комил ва қатъии баъзе аз унсурҳои он, бахусус унсури мазҳабиву эътиқодӣ.

3. Пазириши арзишҳои инсонии ғайриқобили инкор бо омезае аз таъбиру таъвили нав.

4. Таъриф ва таъбири наву ҳадафманд аз арзишҳои мавҷуд.

5. Қабули нисбии арзишҳои мавҷуд, машрут ба ин, ки ҳамаи онҳо дар баробари идеяи олии ин идеология нокомил ва маҳдуд ба даврони худ ҳастанд ва аҳаммияти нисбии онҳо ба ҳамон мизонест, ки битавонанд ин ҷаҳонбинӣ ва ин идеологияро тасдиқ намоянд ва баъд аз он дигар маҳдуд ва зараровар мешаванд.

Бо вуҷуди ин меъёрҳо, адабиёти форсии тоҷикии ба фазли доманаи бисёр густардаи мавзуӣ, танаввуъи сабки баён, танаввуъи муҳтаво, паҳнои бемунтаҳои андеша ва хирадварзӣ ва албатта, ба баракати истиқбол ва шуҳрати инкорнопазири он дар ҷаҳони мутамаддин, аз ҷумла дар худи Русияи тоинқилобӣ, тавонист саҳми бузургеро дар матни фарҳанг ва маорифи ҷадиди инқилобӣ ба худ ихтисос бидиҳад. Ин саҳм ба ҳадде буд, ки чунон ки баъдан ошкор мегардад, ногузир беш аз ҳадди лозим барои соҳибони идеологияи ҳоким дар омӯзандагони худ таъсир мегузошт. Ба изофаи ин ҳамзамон бахши муҳимме аз ин адабиёт дар ҳавзаҳои омӯзишии суннатӣ ва ҳатто хонаводагӣ ба ҳамон равиши суннатӣ, агарчи бисёр маҳдуд, боқӣ монда буд, ки асари онро ҳам минбаъд дар адабиёти навин ба вузуҳ мушоҳида мекунем.

Ҳақиқат ин аст, ки барои адибони насли аввали адабиёти навини тоҷик мавзуъи худшиносии миллӣ ё таърихӣ тибқи дастуроти мавҷуд ва шароити таърихӣ дар сатҳ ва маҳдудаи таърихӣ ва сиёсӣ хулоса мегардид. Тавҷеҳи фалсафӣ ва таҳлилии ин мавзуъ ба бахшҳои дигари омӯзишӣ ва таблиғотӣ вогузор гардида буд. Дар ин даврон танҳо дар қисмате аз осори устод Лоҳутӣ, он ҳам аз тариқи мунозара бо шоирони андешаварзи пешин талоши тавҷеҳи фалсафӣ ва ҳикамии мавзӯъ мушоҳида мешавад. Масалан, мунозара бо Хоқонӣ (дар достони “Кремл”) ва мунозара бо Хайём дар бархе аз рубоиёт ва ҳамчунин баъзе аз ғазалҳои нимасиёсӣ ва нимафалсафии ишон.

Дар кулл, агар дар қиёс бо адабиёти классикии худ ба мавзуъ нигоҳ бикунем, воқеан ин ҷудоии адабиёт аз таҳлили бевоситаи фалсафии масъалаи моҳияти вуҷудии инсон, аз ҷумла худшиносии таҳлилӣ (на таърихиву сиёсӣ) қариб то охир идома пайдо мекунад. Ба тавре ки агар дар хусуси эътиқодоти шоирони классики худ аз ҷумла Фирдавсӣ, Мавлоно, Носири Хусрав, Ҷомӣ, Бедил чи ба воситаи осори бадеии онҳо, ки махсуси баёни гароиши эътиқодии онҳост ва чи ба воситаи рисолаҳои илмии онҳо як тасаввури рӯшан метавон пайдо кард, дар мавриди ҳеч як аз адибони даврони шуравии мо чунин санад дар даст нест. Бино бар ин танҳо ба асоси баёноти мавридии адабӣ ё расмии сиёсии онҳо, ки ағлаб бо мурооти идеологияи ҳоким сурат гирифтааст, наметавон пойбандии ақидатӣ ва эътиқодии онҳоро мабнӣ бар ҷаҳонбинии сирф материалистӣ ва даҳрӣ тасдиқ кард ё мутмаин буд, ки онҳо бо таҳлил ва дарки бевоситаи илмӣ ин ҷаҳонбиниро фаро гирифта ва пазируфтаанд.

Бино бар ин, барои рӯшан кардани масъала бояд тамоми осори адабии ин адибонро мурур намуд ва аз хилоли он, бештари маврид аз тариқи боз намудани зерматнҳо, истиораҳо ва киноёт ва анвоъи воситаҳои баёни ғайримустақими ҳунарӣ ва он ҷо ки шоир навъе нохудогоҳ ба забони сиришт ва фитрат сухан мегӯяд, асолати эътиқодии ӯро аз ҷумла бар сари масъалаи худшиносии миллӣ ва дар кул башарӣ падидор намуд. Бояд гуфт тарҳи ин масъала ба ин хотир аст, ки имрӯз дар раванди бознигарии арзишҳои адабиёти даврони Шӯравии тоҷик баъзан чунин тасаввуре арзи андом мекунад, ки гӯё адибони ин давра нисбат ба арзишҳои миллӣ, бавижа дар заминаи эътиқодӣ, комилан бетаваҷҷӯҳ ё аз он бехабар будаанд.

Ончи ба сурати нисбатан ошкор ва бевосита баён гардидааст, дар заминаи худшиносии таърихӣ, худшиносии нажодӣ ва қавмӣ (ҷудо аз унсури мазҳабӣ), агар таъбир ҷоиз бошад, худшиносии фарҳангӣ (забон ва фарҳанги тоҷикӣ) ва аз ин қабил сурат гирифтааст, ки ривоҷи махсуси он асосан аз шуруъи даҳаи шасти қарни 20, даврони ба истилоҳ “нармиши хрушёвӣ” мушоҳида мешавад, ки шарҳу басти бештар ва ҳунармандонатари он дар осори аввалинҳо аз намояндагони ин давраи назми тоҷик Мӯъмин Қаноат, Лоиқ Шералӣ, Бозор Собир ва Гулрухсор ба назар мерасад.

Нахустин шеъре, ки бо таърихи 1959 дар “Куллиёт”-и устод Лоиқ сабт аст, “Ном” унвон шудааст ва баёнгари майли фитрии шоир ба табйин ва тасдиқи ҳувияти инсонии худ ва андешапардозӣ перомуни ҳамин мавзуъ мебошад. Шеъри дигаре, ки дар ҳамин давраи нахустин асолати фитрии ин мавзуъро дар дафтари шоир собит мекунад, шеъри “Арча” (1961) аст, ки банди охираш ин аст:

Ин аст туфайли худ ба худ печидан,

Ин аст ба чашми хеш олам дидан.

Ин аст бақои ҷисми соҳибэъҷоз,

Ин аст ҳузури соҳиби худ будан.

Яъне аз ибтидо шоир бо майл ва савқи фитрӣ аз боби зарурати тасдиқи ҳувияти инсонии худ ба сухан гуфтан оғоз мекунад ва тавре, ки ошкор аст, ин мавзуъ то поёни умри пурбори эҷодии ишон дар офаридаҳояш нақши меҳвариро пайдо мекунад.

Мояҳои омӯзишӣ ва иктисобие, дар ташхису такмили мавзуъи худшиносии фардӣ ва милливу таърихӣ дар осори шоир минбаъд муассир воқеъ мегардад, аз як сӯ адабиёт ва таърихи миллист, ки шоир дар он бо меҳру шефтагии хос ғавр кардааст ва аз суйи дигар адабиёти ҷаҳон, аз ҷумла адабиёти рус (ки агарчи дар назари аввал ин маъно аҷиб ба назар мерасад), дар такмили худшиносии миллии шоир ва ривоҷи ин мавзуъ дар осори ишон як омили неруманд будааст. Шояд ба фазли интихоби дуруст ё ҳусни иттифоқ буда, ки шоир дар ҳамин нахустин солҳои шоирии худ ба тарҷумаи осори Сергей Есенин даст мезанад ва тарҷумаҳои бисёр муваффақеро ҳам аз осори ӯ анҷом медиҳад. Шеъри Сергей Есенин дар асл шеъри муқовамати миллии рус дар баробари ҳуввиятзудоии инқилобӣ, такриму тамҷиди асолати миллӣ ва мардумӣ мебошад. Ин навъ таъсири Есенин бешак дар ашъори Бозор Собир ҳам зиёд аст. Ҳамчунин, аз шоирони дигари ҷаҳонӣ, ки барои такмили андешаи худшиносии миллӣ дар эҷодиёти Лоиқ Шералӣ муассир аст, Гётеи олмонӣ мебошад. Тарҷумаҳои Лоиқ аз осори Гёте саршор аз оҳанги ифтихор аст. (Ман муриде зи муридони туям, эй Ҳофиз! Ҳофизо! Бо ту баробар будан, чи хаёлест муҳол, хешро чун ту ба қадр афзудан нест ҷуз айни вубол). Бешак, таваҷҷуҳи шоирони тоҷик дар ин давра ба осори адибони рус ва Ғарб, ки дар онҳо ба фарҳанг ва адаби форсии тоҷикӣ арҷ гузошта мешавад, ба ҷуз аз баёни эҳсоси ифтихори миллӣ як навъ қиёми ҳадафмандона дар баробари мункирони дохилӣ (нигилистҳо) ва хориҷӣ буд, ки дар айни ҳол онҳо биттабъ чун дар ин инкор ва зуъми худ муттакӣ ба фарҳанги Ғарб буданд, наметавонистанд, чунин суханони ифтихорофарини бузургони адабу фарҳанги Рус ва Ғарбро нодида бигиранд. Ба таъбири дигар шоир аз мақоли Мавлоно истифода мекард, ки «Беҳтар он бошад, ки сирри дилбарон гуфта ояд дар ҳадиси дигарон». Дар ибтидо ва оғози ҳамин давра аст, ки устод Мӯъмин Қаноат манзумаи шоири дигари олмонӣ Ҳенрих Ҳейне дар бораи моҷарои Фирдавсӣ бо Султон Маҳмудро тарҷума мекунад ва худ достони «Шоир ва шоҳ»-ро менависад (1957).

Аммо ситоиш ва тамҷиди бузургони фарҳанг ва адабиёти форсии тоҷикӣ ба таври бевосита ва мустақим як рукни муҳимтарини андешаи худшиносии миллӣ дар ашъори Лоиқ Шералиро ташкил медиҳад. Ашъори шоир дар васфи устод Рӯдакӣ, Абуалӣ Сино, Хоҷа Ҳофиз, Аҳмади Дониш, силсилаҳои «Илҳом аз Шоҳнома», ва «Ҷоми Хайём» танҳо васф нест, балки вижагии ин ашъор дар вуҷуди андешаи пӯё ва муосир бар сари масоили ҷовидонӣ мебошад, ки дар партави азамати ин шахсиятҳо фурӯғ ва таъсири хоса касб мекунад. Андешаи шоир дар кисвати ин навъ ашъор гоҳо ба ҳадди тарҳи воқеии масъала ва идея ба сабки публитсистӣ мерасад, бидуни он, ки шоир аз авҷи баёни шоиронаи мавзӯъ нузул кунад. Масалан, дар поёни шеъри «Китобҳои шаҳид» бо баёне шоирона пешниҳод мекунад, ки барои китобҳои тоҷикон, ки дар тули таърих мазлумона ба коми оташ супурда шудаанд, як пайкара бунёд шавад ва ҳайату тарҳи ин пайкараро ҳам тарсим мекунад:

Кунун ман аз замону

Аз ҳақиқат як талаб дорам,

Ки аз баҳри шумо ҳам ҳайкале созанд

Ба сони ҳайкале бар ёдгори аскари гумном,

Ва тарҳи ӯ чунин бошад:

Китоби даргирифта дар сари дасте,

Зи ҳар сафҳа шароре барҷаҳад ҷовид,

Шароре барҷаҳад то хонаи хуршед…

Шумо ҳам баски машъал будаед андар замони хеш,

Ки бо нури шумо меҷуст инсоне ҷаҳони хеш…

(соли 1974)

Агар дар назар бигирем, ки ҳатто китоби устод Айнӣ «Намунаи адабиёти тоҷик», ба қавли Бозор Собир «шаҳодатномаи халқи мо» ба чунин сарнавиште дучор гардид, дармеёбем, ки ин пешниҳоди шоирона то чи ҳад оқилонаву одилона аст. Имрӯз ҷой дорад, ки ин пешниҳод, амалӣ гардад ва ин пайкара яке аз зеботарин ва пурмаънотарин унсури фарҳанги миллии мо хоҳад буд.

Васфу бузургдошти пешоҳангони адабу фарҳанги навини тоҷик устод Айнӣ, Бобоҷон Ғафуров, Мирзо Турсунзода, Муъмин Қаноат ва дигарон идомаи ҳамин силсилатуззаҳаб (занҷираи тилоист), ки ба навъе аҷзои гуногуни маҷмӯаи мавзӯъии худшиносии миллиро ба ҳам мепайвандад ва дар як ҳайати воҳид таҷассум мебахшад. Ҳамчунин пешзаминаи таърихии нисбатан нави мавзӯъи худшиносии миллӣ дар адабиёти форсии тоҷикиро таъкид менамояд.

Дар ибтидо аз унсури эътиқодӣ дар ҷаҳонбинӣ ва худшиносии миллӣ дар ашъори шоир ва ҳамчунин зуҳури тамоюли фитрии ишон дар ташхис ва шинохти асолати башарӣ ва миллии худ (инсон) ёдоварӣ гардид. Бояд гуфт, ки ҳамин тамоюли солими фитрӣ дар сартосари ашъори шоир то охир ба назар мерасад ва асли ҷаҳонбинии ӯро падидор месозад. Аз ҷумла аз ин ашъор маълум аст, ки шоир ба вуҷуд ва ҷовидонагии руҳ, рукни аслӣ будани руҳ дар ҳастии инсон («Ғазали боғбони пир»), илҳоми ғайбӣ ва мавориди дигаре, ки мутааллиқ ба олами мовароуттабиист, эътиқод дорад. Аз пораҳое аз ашъораш, ки дар даврони шуравӣ иншо шудаанд, ба сароҳат маълум мегардад, ки аларағми назарияи ҳоким рамзу рози ҳақиқатро ҳанӯз номакшуф ва Ҳаким Умари Хаёмро ҳанӯз дар баландтарин бурҷи андешаи башарӣ медонад:

Буд агар Хайём ҳамдаврони мо,

Орзуҳояш ба сомон мерасид.

То ба чархи дигар, афлоки дигар

Дасташ осон мерасид.

Лек бо он руҳи исёнии худ,

Бо ҳама бебокию азми дуруст

Он ҳақиқатро, ки меҷуст он замон,

Ин замон ҳам боз меҷуст…

(1978)

Аммо асли фитрати ҷӯё ва дарроки шоир дар масири худшиносии миллӣ дар он сурудаҳое падидор мегардад, ки ӯ дар бораи азизтарин гавҳарҳо ва масдарҳои ҳастӣ, модар, зодгоҳ, халқ сухан мегӯяд. Ин ҷост, ки ӯ бар асли қареҳа ва фитрат ба ишроқ мерасад, фосилаеро, ки миёни арзишҳои нажодӣ ва эътиқодиву мазҳабӣ, ба ин восита дар миёни зиёии муосир ва миллати ӯ ба таври иҷборӣ ва маснуъӣ эҷод карда буданд ва гӯё шоир ҳам ба ночор то ҳудуде онро пазируф буд, пушти сар мегузорад:

Бо дуои мӯсафедони худотарсу баор,

Бесавод, аммо саводомӯзи сад омӯзгор,

Бо шафоатҳои кампирҳои нимҷон ҷоннисор

Баҳри ҳоло, баҳри фардои замонам зодаанд.

Ман аз ин сон бесаводон сӯхтан омӯхтам,

Аз сафои сураи Қуръон сухан омӯхтам,

Аз китоби зери болинам Ватан омӯхтам,

Дар диёри байту шеъру достонам зодаанд.

(«Ифтихор» 1977)

Модарам! Модари биҳиштиям!

Ҷойи ту дар биҳишт таъйин аст… (1978).

Замоне, ки аз панди мӯйсафедони деҳа бо муҳаббат ва эҳтироми тамом ёд мекунад, мегӯяд:

Ба деҳ коре сару сурат нагирад

Бидуни дасти хайри мӯсафедон,

Зи бисмиллоҳи онон гардад оғоз,

Шавад анҷом бо омини эшон…

Гузоранд охирин мерос аз худ –

Ба фарзандон диҳанд андарз ҳар дам:

Ту аввал ёб худро, пас худоро,

Гар аз худ монӣ, монӣ аз худо ҳам. (1966)

Ин сухан ҳамоно таъбири мардумӣ аз маъруфтарин ва пуристифодатарин ҳадиси набавист («Ҳарки худро шинохт, ҳаққо Худои худро шинохт»), ки дар ҳам шиори аслии маорифпарварони мо, ҳам шиори Иқбол ҳам Мавлоно буд ва ин таъбири мардумӣ аз сӯйи дигар маълум месозад, ки фарҳанги суннатӣ ва мардумии мо дар айни ҳол чи қадар фарҳанги ҳакимона ва китобиву самовӣ аст.

Албатта, мавридҳои дигаре, ки бозгӯи эҳсос ва афкори худшиносии миллӣ дар ашъори Лоиқ Шералӣ мебошад ва ин нукта ба сароҳат баён ёфтааст, зиёд ба чашм мехурад, вале таъкид бар мавридҳои боло ба хотири он аст, ки жарфо ва решаҳои аслии ин эҳсосу афкор ва эътиқоди устувор ташхис гардад.

Аз ҳамин пойгоҳи эътиқодӣ аст, ки мебинем шоир 17 сол баъд (1983) ба ин мавзуъ аз дари дигар руҷуъ мекунад, халқ ва бузургони фарҳанги ӯро дар муқобили мункирони фарҳанги асили ин халқ (нигилистон) тавъам қарор медиҳад ва хитоб мекунад:

Қаҳ! Қаҳ! Қаҳ!

Эй кавдан!

Эй сагдаҳан!

Ту бесаводӣ

Ё Рӯдакӣ?

Ту бесаводӣ

Ё Фирдавсӣ?

Ту бесаводӣ

Ё Сино?

Ё Хайём?

Ё Ҳофиз?

Ё Саъдӣ?

Ё Румӣ?

Ё Низомӣ?

Ё Саноӣ?

Ё Аттор?..

Ё Шоҳин?

Дар баробари ин бузургон

кӯрии ту мусаллам аст,

омин!

Ҷаҳли мураккаб аст

бесавод хондан

як халқи тамомро,

ки таърих дошта,

таърих офарида.

Савод худ чист?

Ту хиради халқ,

фитрати халқ,

заковати халқ,

ҷибиллати халқро бубин,

ки ҳам худро

ва ҳам ворисонро

аз гирдоби таърих

барои фардо

саломат дошта!

1983

Имтиёзи дигари қобили мулоҳизаи худшиносии миллии Лоиқ ин аст, ки ҳушмандона ва ҳамроҳ бо эҳсоси шадиди масъулият аст. Ҳаргиз ифтихори хушк ва маҳзро написандидааст:

То чанд ту бо гузаштагон менозӣ,

Бо Рӯдакию ба Ҳофизи Шерозӣ?

Вақт аст, сари минбари озоди сухан

Хайёми дигар, Ҳофизи дигар созӣ!

Аз манзари ҳамин эҳсоси шадиди масъулият аст, ки тафовути гузашта ва ҳолро бисёр дардмандона мепазирад ва дар баёни ин маъно аз талхгӯӣ ҳам парҳез намекунад.

Ҳамчунин эҳсоси ҳамин масъулият аст, ки шоирро вомедорад, то иттиҳод ва ваҳдати воқеии миллиро самара ва муроди ниҳоии худшиносии миллӣ арзёбӣ намояд:

Худовандо, худои хеш гардон миллати моро!

Муяссар кун бақои ҷовидонӣ давлати моро!

Ниҳоди кохи Ваҳдат баски бар хуни шаҳидон аст,

Нигаҳ дор аз шабохунҳои ваҳшат ваҳдати моро!