Мортин Ҳойдегер
Мактаби андеша
Муҳимтарин асари Мортин Ҳойдегер китоби “Вуҷуд ва замон” аст. Ҳойдегер ин китоби худро бо як пурсиш шурӯъ мекунад ва бо ҳамон пурсиш китобашро тамом мекунад. Пурсиши калидии Ҳойдегер ин аст, ки: “Ҳақиқати вуҷуд чист?”
Ҳойдегер мӯътақид аст, ки вақте ба торихи фалсафа назар мекунем ва ба Арасту мерасем, мутаваҷҷеҳ мешавем, ки Арасту “вуҷуд”-ро ба “мавҷуд” (ё “ҳастӣ”-ро ба “ҳаст”) коҳиш медиҳад. Ин коҳиши “вуҷуд” ба “мавҷуд”, як навъ ғафлат аз асли вуҷуд ва ҳастӣ аст. Баъдҳо дар қуруни вусто, фалосифа мӯътақид буданд, ки вуҷуд бениёз аз таъриф аст. Яъне, мафҳуми вуҷуд мафҳуме равшан аст. Дар суннати фалсафаи исломӣ низ файласуфони мусалмон вуҷудро бениёз аз таъриф медонанд. Онҳо ҳатто бар таърифнопазирии вуҷуд бурҳон иқома мекунанд.
Ҳойдегер мӯътақид аст, ки яке аз мушкилоти фалсафа дар ғафлат аз вуҷуди асил, мафҳуммеҳварӣ аст. Аз назари Ҳойдегер, “мафҳум” дар муқобили “маъно” қарор дорад. Мафҳум як амри интизоӣ (abstract) аст ва бо таҳлили ақлӣ ба даст меояд; дар ҳоле ки маъно як амри инзимомӣ (concrete) аст ва инсонҳо дар зиндагии воқеӣ бо он мувоҷеҳ ҳастанд.
Барои шинохт ва фаҳми “вуҷуд” бояд ба маънои он таваҷҷӯҳ кард. Фаҳми маъно низ равиши хосси худро дорад ва ин равиш, аз назари Ҳойдегер, ҳамон падидоршиносии ҳерменутикӣ (hermeneutical phenomenology) аст. Падидоршиносӣ равише аст, ки “Дозойн” (ҳамон инсон) онро ба кор мебарад. Ба ин тартиб, Ҳойдегер барои фаҳми маънои ҳастӣ, таваҷҷӯҳ ба “Дозойн”-ро амре меҳварӣ медонад. Дозойнро дар форсӣ ба “вуҷуди инҷоӣ-онҷоӣ” тарҷума кардаанд. Манзур аз “Дозойн” ҳамон “инсон” аст. Вуҷуд дорои зотҳо ва ҳиссаҳое аст ва яке аз ин зотҳо ва ҳиссаҳо, инсон аст.
Машҳур аст, ки Ҳойдегер мӯътақид аст, фалсафа ба поёни худ расидааст. Пеш аз Ҳойдегер низ бархе сухан аз поёни фалсафа ба миён оварда буданд. Ҳойдегер мӯътақид аст, ки фалсафа дунёи ғарбро шакл додааст. Ба ақидаи вай, фалсафа зуҳури “умонизм” (humanism) аст. Умонизми ғарбӣ мунҷар ба шаклгирии тамаддуни кунунии ғарб шуда ва текнулужӣ ба навъе маҳсули он аст.
Ҳойдегер баён мекунад, ки танҳо “Дозойн” (ҳамон инсон) аст, ки метавонад аз ғорнишинӣ ба бурҷнишинӣ бирасад. Инсон “вуҷуди онҷо” дорад, “эгзистон” дорад ва метавонад аз худ берун биистад ва аз ҳудуду суғури худ дар ин лаҳза фаротар биравад.
Аз назари Ҳойдегер, қувваи фалсафа бо Ҳегел тамом мешавад. Ҳегел дар китобҳои худ, хусусан дар китоби “Падидоршиносии руҳ” (The Phenomenology of Spirit), изҳор медорад, ки хотами фалосифа аст ва дар воқеъ пас аз ӯ ҳеч файласуфи бузурги низомсозе зуҳур намекунад. Пас аз Ҳегел, тадриҷан фалсафаҳои музофе назири падидоршиносӣ (phenomenology), ҳерменутик (hermeneutics) ва ғайра, ва дар фалсафаи таҳлилӣ назири маърифатшиносӣ (epistemology), фалсафаи зеҳн (philosophy of mind), фалсафаи забон (philosophy of language) ва ғайра зуҳур мекунанд. Ҳеҷ кадом аз ин фалсафаҳо ҷаҳонро ба таври куллӣ тафсир ва таъвил намекунанд.
Моркс низ чунин изҳор мекард, ки фалсафа то кунун ба дунболи тафсири ҷаҳон будааст, аммо акнун замони тағйири ҷаҳон фаро расидааст. Ҳойдегер низ баён мекунад, ки фалсафа дигар имкони тағйир дар ҷаҳонро надорад. Яъне тавоноии тарҳ ва барномарезӣ барои дунёи ҷадидро надорад. Ҳойдегер мӯътақид аст, ки яке аз асбоб ва авомили вуқӯи ҷангҳои ҷаҳонии аввал ва дувум, фалсафидани фалосифае назири: Лок, Ҳобз, Конт ва Вебер буд. Тафаккуроти ин андешамандон имкони зуҳури ингуна ҷангҳоро ба вуҷуд оварданд.
Ҳойдегер худро файласуф намедонад, балки худро як андешаманд ва мутафаккир ба ҳисоб меоварад. Ӯ мӯътақид аст, ки фалсафа чизе нест ба ҷуз пурсишгарӣ дар мавриди масоил ва умури бунёдин.
Баҳсҳои Ҳойдегер дар боби моҳияти фаҳм ва тафсир, забон, таъсирпазирии фаҳм аз пешфаҳмҳо ва торихӣ будани вуҷуди инсон, мунҷар ба пайдоиши “Ҳерменутики фалсафӣ” гардид. Ҳойдегер дар суханрониҳои соли 1923 ва дар китоби “Вуҷуд ва замон”, ошкоро бо фосила гирифтан аз талаққии роиҷ дар бораи равиши фаҳм ва равишшиносии улуми инсонӣ, дидгоҳи комилан тозаеро пеш ниҳод, ки баъдҳо тавассути шогирди ӯ Годомер ба “Ҳерменутики фалсафӣ” шӯҳрат ёфт ва аз сӯйи касоне назири Рикер (Paul Ricœur) ва Деридо (Derrida) пайгирӣ шуд.
То пеш аз пайдоиши ҳерменутики фалсафӣ, ҳерменутик ба равишшиносии фаҳм маҳдуд мешуд; ба гунае ки ҳерменутик маҷмӯае аз қоидаҳо ва услубҳо барои роҳёбӣ ба маънои воқеии матн ва муроди ҳақиқии муаллиф буд ва аз ин ҳад фаротар намерафт. Аммо бо шаклгирии ҳерменутики фалсафӣ тавассути Ҳойдегер ва шогирдаш Годомер, ҳастишиносии фаҳм ба масъалаи меҳварии ҳерменутик табдил шуд ва пурсиш аз чистӣ ва моҳияти худи падидаи “фаҳм” ва омилҳои таъсиргузор бар шаклгирии он ба миён омад. Годомер ҳерменутикро ба манзилаи куниши фалсафӣ таъриф мекунад, ки масъалаи марказияш ин аст: чӣ гуна фаҳм мумкин мешавад? Ба иборати дигар, ҳерменутики фалсафӣ асосан алоқае ба ироаи равиш ва баёни усул ва қоидаҳои ҳоким бар фаҳм ва тафсир надорад. Ва на танҳо алоқае ба ироаи равиш надорад, балки ба нақди равишшиносӣ низ мепардозад ва ин андешаро, ки аз роҳи танқеҳи равиш метавон ба ҳақиқат расид, ба нақд мекашад. Шояд битавон парҳез аз “ироаи равиш” ва ба ҷойи он, таваҷҷӯҳ ба “ҳастишиносии фаҳм”-ро меъёри аслии фалсафӣ шудани ҳерменутик дар андешаи Ҳойдегер ва Годомер донист.
Годомер дар китоби “Ҳақиқат ва равиш” ин андешаро, ки “ягона роҳи вусул ба ҳақиқат, пайравӣ аз равиши фаҳм аст” ба чолиш мекашад. Аз назари Годомер, равиш ба наҳви томму тамом ба ҳақиқат роҳ намебарад.
Ҳерменутики фалсафӣ, дигар равише барои расидан ба фаҳм нест. Зеро асосан фаҳм чизе нест, ки бо равиш битавон ба он даст ёфт. Фаҳм, дигар амали зеҳнии инсон дар баробари айн тасаввур намешавад, балки фаҳм иборат аст аз: “наҳваи ҳастии худи инсон”. Инсон дар ҳар лаҳза аз зиндагии худ, дар ҳоли фаҳми ҳастӣ, имконоти худ ва хештани хеш аст ва даст ба таъвил ва тафсири хеш мезанад. Ба гуфтаи Ҳойдегер, ҳерменутик илме аст, ки аз тариқи “Дозойн” (инсони инҷоӣ-онҷоӣ) моҳияти ҳастиро бар худаш маълум мекунад. Дар фаъолияти ҳерменутикӣ пешдовариҳо ва пешфарзҳои Дозойн (ҳамон инсон) дар мувоҷеҳа бо мавзӯи хоссе ошкор мешавад ва дар натиҷа абъоди ҷадиде аз ҳастии инсон бар худи ӯ кашф мегардад. Аз ин рӯ, ҳар фаҳме дар бораи ҳар мавзӯе, иборат аст аз: хештанфаҳмӣ. Ба ҳамин далел, Ҳойдегер фаҳмро хоссияти зотии инсон медонад. Аз назари ӯ, вуҷуди инсон зотан ҳерменутикӣ аст ва инсонҳо аз тариқи фаъолияти тафсирӣ ва таъвилӣ вуҷуд доранд.
Дар ҳоле ки андешаи ҳоким дар замонҳои қабл аз Ҳойдегер ин буд, ки меъёрҳо ва қоидаҳое вуҷуд доранд, ки ба мадади онҳо метавон фаҳми дуруст ва мӯътабарро аз фаҳмҳои нодуруст ва ғайри мӯътабар бозшиносӣ кард ва ба фаҳми айнии маънои матн даст ёфт, аз назари Ҳойдегер ва ҳаводорони ҳерменутики фалсафӣ аммо, асосан фаҳм амре нисбӣ аст ва роҳе барои дастёбӣ ба муроди воқеии муаллиф дар даст нест.
Аз назари Ҳойдегер, ҳамаи мо мавҷудоте торихӣ ҳастем. Манзури ӯ ин аст, ки ҳастии мо одамиён сохтаи суннатҳое аст, ки ба ирс бурдаем. Маъное, ки дар зеҳни одам шакл мегирад, маҳсули ҳаёти торихии ӯст. Ҳаёте, ки маҷмӯае аз қазоватҳои пешиниро дар зеҳни ӯ сохтааст. Ва ба иборати дигар, торихмандии инсон маҷмӯае аз тасаввурот ва боварҳоро дар зеҳни ӯ шакл мебахшад, ки Ҳойдегер аз он ба “пешсохтори фаҳм” таъбир карда. Ин пешсохтори фаҳм, ки ҳеч роҳи гурезе аз онҳо нест, зеҳнияти муфассирро дар амали фаҳм маншаи асар мекунад ва боис мешавад, то муфассир натавонад ба шеваи реалистӣ ба маънои мавриди назари муаллиф ва ё ба иборати дигар, ба фаҳми айнӣ даст ёбад.
Бар хилофи нигоҳи давраи равшангарӣ, ки мехост бо истифода аз равиши дуруст худро аз пешдовариҳо халос кунад, ҳерменутики фалсафӣ мӯътақид аст, аввалан, халосӣ аз пешдоварӣ ва пешсохтори фаҳм ба ҷиҳати торихӣ будани инсон мумкин нест. Ва сониян, набояд пешдовариро ба маънои манфӣ фаҳмид. Пешдоварӣ муқаввими фаҳм аст ва асосан ҳеч фаҳме бидуни он имкон надорад.
Ва аз он ҷое, ки ҳар инсоне маҳсули шароити фарҳангӣ ва торихии мутафовите аст, бинобар ин, ҳар фард фаҳме мутафовит бо дигарӣ дорад. Ин масъала имкони дастёбӣ ба як фаҳми мутлақ аз падидае хоссро ба чолиш кашида ва ба нисбияти фаҳм мунҷар мешавад. Аз ҳамин ҷост, ки дастёбӣ ба муроди муаллиф, амре беаҳаммият ва номумкин шинохта мешавад.
Қаламонлайн
