Оинаи тираи илм
Луқмон Бойматов
Тураника
Дар мавриди таърихи Оли Хуҷанд навиштаҳои зиёди мо дар беҳтарин фаслномаҳои илмии Ҷумҳурии исломии Эрон ба чоп расидаанд. Бо камоли таъассуф, соири муҳаққиқини хуҷандӣ, бахусус устодони Донишгоҳи Хуҷанд, агарчи, аз вуҷуди таҳкиқоти мо огоҳӣ доранд, вале аз зикри пажӯҳишҳои мо худдорӣ мекунанд. Далели ҳамчунин бархурди онон ҳаргиз бароям маълум нашуд.
Мақолаи нигоранда «Хуҷанд дар ойинаи таърих» дақиқан бист соли қабл дар яке аз маҷаллоти Эрон, ки ба номи «Кайҳони Фарҳангӣ» маъруф аст, ба чоп расида ва он ихтисос бар нақду бозбинии масоили таърихи Оли Хуҷандиёни Исфахон дошт. Он чи ки зер тавзеҳ дода мешавад, ба хеч ваҷҳ гиламандии нигоранда аз амалкарди донишмандон ва устодони хоссе нест, балки таъкиде бар воҷиб будани риояти одоби илм ва истифодаи равишҳои воҷиби илм барои хамаи донишмандони ватанист.
Муддатхост, ки шоҳидем, иддае аз муаллифин ва мураттибини маҷмўъаҳои илмӣ-пажўҳишӣ дар бахшҳои таърих, адабиёт ва фарҳанги миллӣ, ба хотири касби эътибор ба кўчактарин навиштаҳои «муҳақиқин»-и эронӣ ва ғайри эронӣ» мукарраран ирҷоъ медиҳанд ва ё гаштаву баргашта дар маҷмўъаҳои мақолоти тахассусӣ ва баргузидаи худ, бидуни ин ки рўяшон нақде анҷом шавад, ба чоп мерасонанд, вале ҳозир нестанд, нигоҳи кўтоҳе бар мўҳтавои пажўҳишҳои ҳамватанашон дар заминаи таҳқиқоти мавриди назарашон арзише қоил бошанд, ҳатто агар пажўҳишҳо дар фаслномаҳо ва нашрияҳои мўътабари илмӣ ва пажўҳишии ҷумҳурии Исломии Эрон ба табъ расида бошанд.
Адами зикри пажўҳишҳои ҳамватанон ва нақду баррасиҳои мўҳтавои дар рисолаҳо, китобҳо ва мақолоти муҳаққиқин ва устодони кишвар, ба ин далел нест, ки гўйӣ дастрас кардани таълифоти ҳамватанашон бамаротиб сахтар аз пайдо кардани мақолоти устодон ва коршиносони эронӣ бошад, балки ба ин далел аст, мубаллиғон ва мусаҳҳеҳон дар ин фикранд, ки бо зикру муаррифӣ ва таърифоти саҳми пажўҳишгарон»-и эронӣ, саҳми худ ва ҷойгоҳи илмии маҷмўъаву таълифоташон нисбат ба пажўҳишҳои ҳамватанонашон бештар хоҳад шуд.
Чунончӣ, аслан маълум нест, ба чӣ хотир, мутахассисон, пажўҳишгарон ва коршиносони ватании мо, ки рўйи таърихи миллӣ ва хонадонҳои маъруф таҳқиқ анҷом медиҳанд, аз вуҷуди пажўҳишҳои судманди ҳамавтанони худ ва нақди онон сарфи назар карда ва ё мекунанд. Сарнавишт мақолот ва навиштаҳои нигоранда пиромуни таърихи Оли Хуҷандиён худ фақат як мисолест аз вуҷуди ҳамчунин падидаи номуносиб дар фазои илмӣ ва адабии кишвар ҷиҳати рўшанӣ андохтан нисбат қазияи фавқ зикри мухтасари собиқаи таҳқиқоти мо дар мавзўъи таърихи Оли Хуҷанд бамаврид аст.
Авохири даҳаи 80 ва ибтидои даҳаи 90-асри гузашта аспиранти Институти таърихи СССР АУ дар Маскав будам. Пас аз тавофуқи тарафайн, солҳои 1991-1992 рўйи тарҳи илмии «Таърихи Оли Хуҷандиёни Эрон» дар донишгоҳи Исфаҳони ҶИЭ машғул ба кори пажўҳиш шудам. Натоиҷи таҳқиқ ва баррасиҳои мо чопи теъдоди қобили таваҷҷўҳи мақолоти илмӣ-пажўҳишӣ дар нашрияҳои илмӣ ва пажўҳиши ҷумҳурии Исломии Эрону Тоҷикистон гардид. Чунончӣ:
Хуҷанд дар ойинаи таърих.//Кайҳони фарҳангӣ, 1379 ҳ./2000, даймоҳ, № 171, С. 52-55;
Дар бораи аҳвол ва осори Соинуддини Хуҷандӣ.//Кайҳони Фарҳангӣ, 1380 ҳ./2001, Шаҳривар-Сентябр, № 179, С. 48-52;
Таърихи фарҳанги мардуми Хуҷанд.(нақд ва баррасии китоби Н. Турсунов. // Анис, 2002, № 1, с. 94-101;
Хуҷанд дувумин шаҳри бузурги Тоҷикистон.//Кайҳони фарҳангӣ. 1382 ҳ. / 2003, тирмоҳ – июл, № 201, С. 70-74;
Оли Хуҷанд аз нигоҳи дигар. Нақд ва баррасии китоби «Фозилони Хуҷанд». // Фарҳанги Исфаҳон, 1382 ҳ./2003, Баҳор ва тобистон, № 25 – 26, С. 135-138;
Таҳқиқи таърихи Оли Хуҷанд дар Эрон. // Номаи анҷуман, 1382 ҳ./ 2003, соли севвум, Тобистон, № 2 (10), С. 99-116;
Хуҷандиёни Тоҷикистон. // Абохтар, 1383ҳ./ 2004, № 7-8, С. 33-40;
Нахустин «Хуҷанднома»-и Эрон. // Фазойилии ҳошимӣ. Саъид. Хуҷанди шигифтангез. ҷасторе дар ҷуғрофиёии таърихии Хуҷанди садаҳои 1-6 ҳ.қ./7-12 м. Машҳад, 1383 ҳ./2004.
Ҷусторе дар робита бо пайвандҳои фарҳангии Хуҷанд ва Нишобур. //Таърихпажўҳӣ. Фаслномаи илмӣ пажўҳӣ. 1383, соли шашўм, зимистон (шумораи пайпай 21), С. 98-104;
Афзалуддин Турка ва шоҳ Исмоили дувуми Сафавӣ. // Номаи анҷуман, 1384, Соли панчум, шумораи чаҳорум, С. 103-118;
Нақде бар таълифи профессор Назирҷон Турсунзод. Таърих ва фарҳанги мардуми Хуҷанд. // Кайҳони фарҳангӣ,1384 ҳ. /2005, Обон-Ноябр, № 229,С. 52-54;
Нақде бар китоби «Донишмандон ва сухансароёни Хуҷанд». // Суғд, 2005, № 12. С. 6;
Оли Хуҷандиёни Исфаҳон дар диратулмаорифҳо. // Хуҷанд, 2006, № 2 (122), С. 96-106;
Гулзори васл аст сайрони мо. // Кайҳони фарҳангӣ. 1385, Тирмоҳ, шумораи 237, С. 43-45;
Таҳаввулоти сиёсии соли 985 ҳ. ш./ 1576 мелодии қазвин аз дидгоҳи мусташриқини русӣ. // Мақолаҳои кунгураи байналмилаллии «қазвини асри сафавӣ». 17 то 19 Урдубеҳишти соли 1386/7-9 май 2007. Донишгоҳи Байналмилалии Имом Хумайнӣ. қазвин, 1386 ҳ. /2007, С. 43-44;
Оли Хуҷандиён дар «Доират ул-маорифҳо». // Таърихпажўҳӣ. 1387, № 2, С. 40 -57 ва ғ.
Шояд ҳам иштибоҳ кунам, адами риояти одоби илм барои пажўҳишгарони фурсатталаби ватанӣ табдил ба навъе аз «сунннатҳои миллии ҷадиде» мешавад. Фориғболӣ ва бетаваҷҷўҳии муҳаққиқин пажўҳишгарон ва мураттибони маҷмўъаҳои илмӣ-пажўҳишии ватаниро нисбат ба таълифоти тахассусии ҳамватанони худ, метавон ба унвони яке аз нишонаҳои заъфи усули илму маърифат маънӣ кард.
Бояд бипазирам, ки то кунун бо далоиле натавонистам, маҷмўъаи мақолоти худ – «Таърихи Оли Хуҷанд»-ро ба чоп бирасонам. Муроҷиатҳои такрор ба такрори мо ба Раёсати вақти вилояти Суғд Қосимҷон Қосимов дар ҷиҳати чопи маҷмўъаи мавриди назар ва низ китобҳои дигари мо натиҷае надод. Зимнан, яке аз номаҳои моро шодравон устод Абдуманнон Насриддин ба масъулини Раёсати вилояти Суғд расонида буданд…
Бо як калом, ҳеч як аз навиштаҳои мо дар заминаи таърихи Оли Хуҷандиён ба гунае, ки лозим бошад, мавриди истифода ва ё нақди муҳаққиқин ва коршиносони ватанӣ нашуда ва ё намешаванд.
Вазъи пажўҳишҳои нигоранда, дар масоил ва мавзўъоти таърихи наҳзатҳои миллӣ – озодихоҳии мардуми тоҷик, аз қабили: Спитамон ва муқовиматҳои суғдиён алайҳи ғосибони юнонӣ – мақдунӣ, хуруҷи Деваштич ва Абў Муслими Хуросонӣ, Муқаннаъ ва наҳзати Сапедҷомагон, Темурмалик ва дифоъи қаҳрамонанаи хуҷандиён дар баробари истилогарони муғул, азимтарин шўриши мардуми Бухоро бо сарварии Маҳмуди Торобӣ, таърихи ҷунбиши миллӣ-озодихохии Сарбадорони Самарқанд алайҳи муғул ва амир Темур ва даҳҳо мавориди дигар низ хеҷ тафовуте аз ҳоле, ки шарҳаш омад, надорад.
Хулласи калом, ойинаи илми таърихнигории миллӣ бисёр тираву тор аст. Огоҳ бояд шуд, чун ғурури олими ҷоҳталаб хатарноктарин душмани илм ва кибри муаллими камсавод заҳри маърифат аст. Далоили заъфи пажўҳишҳо ва адами нақд ва арзёбии илмиро дар муҳити илмӣ-фарҳангӣ, бахусус, дар шўроҳои илмии донишгоҳҳо ва марказҳои илмӣ-таҳқиқотии Окодеми улуми кишвар бояд ҷиддан баррасӣ намуд, то авомили фасодзо аз миён бардошта шаванд ва чеҳраи илм аз ғубор пок гардад!
Иқтибосҳое чанд аз мақолаи “Хуҷанд дар ойинаи таърих» (чопи соли 2000):
…گردش چرخ تاريخ بود كه در قرن 5 ه’/ 11 م. محورشبدست دودمان فضيلت دوست آل از خجند افتاد، آنها در خاك ايران تعليم معارف كردند و اينخاندان در اوراق تاريخ گذشته ايران به آل خجنديان معرفت پرور معرفت گشتهاند. تاريخ اصفهانخود گواه آن است كه چقدر اين خاندان در كار سياست و دولتداري دورانديش و باريكبين بودهاندو نيز استاد در سياست و حكمت و عرفان، حامي فضل و دانش، پاسدار زراعت وامارت و همچنينخصلتهاي نجيب آل خجند باعث شده كه در طول بيش از 500 سال زمام حكومت و ادارات شهريكه در گذشته نصف جهان بوده است در كف همين آل معرفت پيشه قرار داشته باشد.
آل خجنديان دررونق و حمايت ميهن دوم خويش يعني اصفهان جد و جهد تمام بخرج داده و بدون شك با اعمالفضيلت دوستي و سياست رعيتپروري نام نيك خود را در تاريخ ايران جاودانه كردهاند. بدون اغراقتاريخ بشر كمترين خاندان حاكم را ميشناسد كه در صفحه سياست و تلاشهاي اجتماعي بهر فضل ودانش در چهار راه تاريخ به مانند آل خجنديان در امواج آمدها و نيامدها، پيروزيها و شكستها،فاجعهها و خوشنوديهاي روزگار چابك دست ايستاده و هم اصل و نسب خويش را حفظ نمودهباشند. پيوسته از جسارت تاريخي اين خاندان بيشتر ميشود، اگر خوب بشناسيم كل دولتها وسلسلهاي حكمران كه با آل حبيب تقدير از نزديك همكاري كردهاند، اصلا امپراطوريهائي بودند كهشهرت جهاني داشتند، از قبيل سلجوقيان، خوارزمشاهيان، مغولان و تيموريان و حتي صفويان….
…. يكي از موضوعات مهم و بحث طلب كه در رابطه با تاريخ خجندي است، تعيين تعدادشخصيتهاي نامدار اين خاندان است. آقاي صدر هاشمي تعداد آنها را به 9 نفر رسانيده است. طبقنظر عباس اقبال تعداد افراد مشهور اين خاندان 11 نفر بودند و نيز حدس ميزند كه تعداد آنها بيش از11 نفر باشد. علامه ميرزا محمد قزويني درباره 8 نفر خاندان خجندي اطلاعات آورده است. استادسعيد نفيسي راجع به 5 نفر آل خجنديان مطالي نوشته و گفته كه اين خاندان نزديك 100 سالحكمران اصفهان بودند. طبق نوشتههاي آقاي سيد علي داوود 13 نفر از افراد از مشهورترين اينخاندان بودند، سيد مصلحالدين مهدوي نيز تعداد مشهوران اين خاندان را به 13 نفر رسانده است.
تحقيق اين جانب نشان داد كه تعداد مشهوران خاندان خجندي 19 نفر بودند و درباره هر يكياز آنها نويسندگان و اهل فضل پيشين اطلاعات آورده و حتي تاريخ فوت آنانرا ذكر كردهاند.
تعداد اشخاصي كه راجع به آنها اطلاعات پراكنده و يا تنها ذكر نام آنها را آوردهاند، در حدود 20 نفر بوده است ولي از احتمال برخي از آنها مناسبت مستقيم با خاندان خجندي اصفهان نداشته وتنها نسب از شهر خجند داشتهاند; مشخص كردن هر يك آنها از وظايف آينده محققين است:
نمايندگان آل خجند در اصفهان:
-1 ابوبكر محمدبنثابت خجندي ( (وفات 483ه’1090/ م)
-2 ابو مظفربنمحمدبن ثابت خجندي (كشته شده 496ه’1103/ م)
-3 عبداللطيفبن محمدبنثابت ( وفات 523ه’1129/ م)
-4 ابوسعيد احمدبن محمدبن ثابت (وفات 531ه’443/ه’) (1137م1051/ م)
-5 ابوالقاسم مسعودبن محمدبنثابت (494ه’1101/ م)
-6 صدرالدين ابوبكر محمدبن عبداللطيفبن محمدبن ثابت (وفات 551ه’1157/ م)
-7 جمالالدين محمدبن عبداللطيفبن محمدبن ثابت (وفات بعد از سال 542ه’1148/ م)
-8 صدرالدين ابوالقاسم عبداللطيفبن محمدبن عبداللطيفبن محمدبنثابت(553-580ه’1141-1174/م) كشته شده توسط اسماعليان)
-9 ابو ابراهيم عبيداللهبن محمدبن عبداللطيفبن محمدبن ثابت (وفات 584ه’1188/م)
-10 صدرالدين محمدبن عبداللطيفبن محمدبن عبداللطيفبن محمدبنثابت (592ه’1196/م)
-11 صدرالدين عمر خجندي ( وفات اوايل سده هفتم هجري- 13 م)
-12 شهابالدين خجندي (وفات تقريب� در سال 1236-63 م)
-13 عمادالاسالام غرالدين خجندي (وفات در سال 635ه’1238/ م)
-14 ابو سعد علاءالدين ثابتبن احمدبن ثابت خجندي (548-637 ه’1153-1239/ م)
ذكر افرادي از آل خجند كه محققين از آنها نام بردهاند:
-1 صدرالدين محمودبن عبداللطيف خجندي
-2 محمد خجندي
-3 ثابت خجندي
-4 صدرالدين عبداللطيفبن احمدبن ثابت خجندي
-5 محمدبن عبداللطيفبن محمدبن ثابت
-6 عبداللهبن محمدبن ثابتبن حسن
-7 صدرالدين ابوشجاع محمدبن عبداللطيف
-8 جمالالدين خجندي
-9 كمالالسلام خجندي
-10 محيالدين خجندي
-11 احمدبن محمدبن ثابت
-12 عبدالصمدبن محمدبن عبداللطيف
-13 عبدالله خجندي
-14 ابوبكر صدرالدينبن محمدبن عبداللطيف
-15 محمدبن عبداللطيفبن ابوبكر
-16 عزالدين ابومحمد ثابتبن عبدالصمدبن محمد
-17 افضلالدين ابومحمد ثابت(خطيب بلخ)
-18 حبيبالله جمالالدين محمد خجندي
-19 ملا مظفر خجندي
آل خجنديان تخلص تركه خجندي اصفهاني
-1 صدرالدين ابوحامد محمد ( زنده تا سال 1318 م)
-2 صاينالدين عليبن محمد تولد در نيمه قرن هشتم (14 م) – وقفات 836 (1433 م)
-3 افضلالدين محمدبن صدرالدين (وفات 850ه’1446/ م)
-4 افضلالدين محمدبن حبيبالله (991ه’1583/م)
-5 افضلالدين محمد (مشيرمحمدابن ابوحامد تركه خجندي – وفات معلوم نيست)
…. بزرگترين نعمت و خوشبختي اين خاندان اين است كه ايشان در زندگي از دلدادگان حكمت وعاشقان علم و دانش و حاميان معرفت بودند. عزم و همت آنان بر شكوفايي و رونق علم و معرفتملتها بود.
زمان گذشته را نميتوان بازگردانيد ولي حكمت و معرفت فراموش شده را ميتوان يادآور شد.كه اين از وظايف وارثان هر ملت و هر قوم است. ميراثي كه از خاندان خجندي به يادگار مانده است،مخزن معرفت و گنج معنويات است.
متأسفانه با وجود كوششها و تلاشهاي برخي از جويندگان دانش و دانشمندان دورانديش آثارزيادي از فضلاء و ادباء اين خاندان معرفتپرور تا به حال دست نخورده ماندهاند.
اگر ملتي را در فرهنگش بردباريها آيد، بدين سبب است كه وي ميراث گذشتگان را گراميداشته است
و اگر قومي را در زندگي شكستها آيد بدين سبب است كه گذشته و حال خود را فراموشكرده است.
Ҷиҳати ошноӣ ва борбардории PDF-и мақолоти мо дар мавриди таърихи Оли Хуҷанд, р. ш. ба сомонаҳои зайли эронӣ:
http://ensani.ir/fa/article/author/10038
ФБ, “Тураника”
Қаламонлайн
