Шамсуддини Самарқандӣ кӣ буд?

Updated on November 29, 2022

Шамсуддини Самарқандӣ кӣ буд?

Машоҳир ва бузургон

Шамсуддин Муҳаммад ибни Ашрафи Ҳусайнии Самарқандӣ (638 ҳ.қ — 722 ҳ.қ) — риёзидон, ахтаршинос, файласуф ва мантиқдони бузург, яке дигар донишмандони гумноми мост. Ӯ муосири андешмандони бузурге монанди Хоҷа Насири Тӯcӣ, Наҷмуддини Котибӣ, Сироҷуддини Армавӣ ва Қутбуддини Шерозӣ аст.

Шамсуддини Самарқандӣ дар осори худ, аз бархе аз ин бузургон ном мебарад ва орои бархе дигарро бидуни ном меоварад ва баррасиву нақд мекунад. Ӯ яке аз таъсиргузорон бар андешаҳои мантиқии Қутбуддини Розӣ дар китоби “Шарҳи матолеъ” аст. Ҳарчанд Қутби Розӣ ҳаргиз аз ӯ номе намебарад, аммо ба муносибат андешаҳои ӯро тарҳу нақду баррасӣ мекунад. Ҳамакнун нусхае аз китоби “Шарҳул-қистос”-и Самарқандӣ ба хатти Қутби Розӣ, ки дар соли 711 ҳиҷрии қамарӣ китобат шудааст, дар китобхонаи Наҷибпошшо дар Туркия мавҷуд аст, ки нишондиҳандаи аҳаммияти Самарқандӣ аз дидгоҳи Розӣ аст.

Самарқандӣ, чунонки аз номаш пайдост, зодаи Самарқанд аст. Дар бораи зиндагонии Самарқандӣ иттилооти бисёр андаке дар даст аст ва ҳатто дар бораи таърихи даргузашти ӯ ихтилофи бисёре вуҷуд дорад. Ғуломризо Додхоҳ — муҳаққиқ ва пажӯҳишгари эронӣ, дар муқаддимае, ки бар китоби “Илмул-офоқи вал-анфус”-и Шамсуддини Самарқандӣ нигоштааст, дар беш аз 6 сафҳа ин таърихҳоро баррасӣ карда ва бо истинод ба нусхаи хаттии яке аз китобҳои Самарқандӣ дар китобхонаи Сулаймония дар Туркия, таърихи даргузашти ӯро ба сурати қатъӣ 22 шаволи 722 ҳиҷрии қамарӣ дониста ва далоили мутаъаддиде бар нодурустии таърихҳои дигар овардааст.

Шамсуддини Самарқандӣ дар бархе аз осораш аз ҳузури худ дар Табрез дар соли 688 ҳиҷрии қамарӣ ва дидани ҳолае рангинкамонӣ ба даври хуршед ёд кардааст. Ӯ ҳамчунин аз ҳузур дар шаҳри Хуҷанд дар соли 712 ҳиҷрии қамарӣ ёд карда ва аз дидани ҳолае ба даври моҳ ба рангҳои рангинкамон хабар додааст.

Ягона устоде, ки барои Шамсудини Самарқандӣ ном бурдаанд, Бурҳонуддини Насафӣ аст, ки аҳли Насаф буда ва китобҳои “Шарҳу асосил-киёса” ва “Шарҳул-ишорот”-и Ибни Сино ва “Муқаддиматун фил-ҷадали вал-хилофи ван-назар” аз ӯ аст. Аз шогирдони Самарқандӣ дар ҷойе ёд нашудааст ҳарчанд Ҷаъфари Зоҳидӣ, пажӯҳишгари эронӣ, ба иштибоҳ Котибии Қазвиниро, ки аз назари синнӣ дар ҳукми устоди Самарқандӣ аст, аз шогирдони ӯ баршумурдааст.

Ғуломризо Додхоҳ барои Шамсуддини Самарқандӣ 30 китобу рисола гузориш кардааст, ки нусхаҳои хаттии он дар китобхонаҳои ҷаҳон парокандааст. Муҳимтарини онҳо бад-ин шарҳ аст:

а) Китобҳои мантиқӣ:

1) Башорот-ул-ишорот (Ал-башороту фи шарҳ-ил-ишорот, таълиф дар соли 680 ҳ.қ);

2) Қистос-ул-афкор фи таҳқиқ-ил-асрор (таълиф дар соли 683 ҳ.қ);

3) Шарҳ-ул-қистос фил-мантиқ (таълиф дар соли 692 ҳ.қ);

4) Шарҳу одоб-ил-баҳс;

5) Мифтоҳун-назар фи шарҳи муқаддиматин фил-ҷадали вал-хилофи ван-назари (таълиф дар соли 690 ҳ.қ);

6) Рисолатун фи одоб-ил-баҳси вал-мунозара;

7) Ал-муня вал-амал фи илм-ил-ҷадал;

8) Айнун-назари фи илмил-ҷадал;

9) Ғайб-ун-назар… ва ғайра.

б) Китобҳои фалсафӣ:

1) Ал-анвор-ул-илоҳия;