Англияи аҳди Элизобет ва ҷаҳони ислом
Нақде аз Ҷереми Сил (Jeremy Seal) бар китоби “Ҷазираи шарқ” дар нашрияи Telegraph
Бомдоди яке аз рӯзҳои моҳи майи 1570, фармоне аз ҷониби Поп бар дари кохи усқуфи Ландан зада шуд, ки мӯҳри таъйиде буд бар ҷудоии Англистони прутестон аз Урупои котулик. Албатта такфири Элизобети I паёмади дигаре ҳам дошт, ки ояндагон андак-андак ба он эътироф кардаанд. Китоби ҳозир (“Ҷазираи шарқ” (This Orient Isle), таълифи Ҷери Бротун (Jerry Brotton)), ки мунташир шудааст, дар зумраи нахустин осоре аст, ки ин паёмадро бо тафсил баррасӣ кардааст, яъне талоши мусирронаи маликаи мунзавишудаи Англистон барои эҷоди пайвандҳое бо салотин ва шоҳони мамолики исломии Туркия, Марокаш ва Эрон.
Тардиде нест, ки кандукови Ҷери Бротун дар бораи “пайванде амиқ миёни Англистон ва ҷаҳони мусалмон” бисёр баҷо ва баҳангом сурат гирифтааст. Густараи ривояти ӯ маконҳоеро дарбар мегирад, ки дар фазои асри кунунии мо “пежвоке ғамангез” (tragic resonance) доранд ва аз ҷумлаи онҳо метавон ба Риққа, Ҳалаб ва Фаллуҷа ишора кард. Аммо Бротун зимни муқовимат дар баробари васвасаи қаринасозӣ миёни акнун ва он замон, даст ба халқи устодонаи ривояте комилан қарни 16-умӣ мезанад, ки дар ду ҷабҳаи ҷуғрофиёӣ ба вуқӯъ мепайвандад.
Дар ин ривоят, достони таъсиси нахустин сафоратхонаҳоро дар Қустантиния, Марокаш ва Қазвин, пойтахти Сафавиён пайгирӣ мекунем ва сипас моҷарои ҷозибаи фазояндаи ҷаҳони ислом барои англисиҳоро аз замони Ҳенрии VIII дунбол мекунем. Ин ҷозиба дар хӯрок, наҳваи пӯшиш ва теотри асри Элизобет намуде пурқудрат ёфт.
Аммо дар он сӯйи обҳост, ки беҳтарин достони китоб ба вуқӯъ мепайвандад. Тақдир ин буд, ки то дастаи даврагардони бебоке, ки Бротун гирди ҳам овардааст, яъне пайкҳои тиҷорӣ, ҷосусони моҷароҷӯ ва фурсатталабони саркаш, нақши бисёр муассире дар фирефтан ё ба тамаъ андохтани риҷоли дарбории баландмартабаи ин се кишвар (Туркия, Марокаш ва Эрон) ифо кунанд. Дар миёни ин риҷол метавон ба ин намунаҳо ишора кард: ҳайъати ҳокимаи Усмонӣ, ки дар он замон дар авҷи қудрат буданд, аъзои силсилаи Саъдиён дар Марокаш ва хонадони Сафавӣ дар Эрон. Муҳимтарин намунаи ин диплумотҳо, Вилём Ҳорбурн буд, ки дар соли 1578 тавонист бо муваффақият садриаъзами Усмониро водорад, то мукотиботе ташрифотӣ аммо самимонаро миёни Султон Муроди III ва Элизобет ба роҳ андозад. Ҳорбурн танҳо дар арзи ду сол тавонист тамоми ҳуқуқи тиҷорӣ ё “копитулосиюнҳо”-ро барои бозаргонони англисӣ тазмин кунад. Ин ҳуқуқ то фурӯпошии имперотурии Усмонӣ дар соли 1923 барқарор буд.
Авҷи кори Бротун он ҷост, ки аз манзари намояндагони коркуштаи қудратҳои тиҷории рақиби Қустантиния, яъне умдатан фаронсавиҳо ва венезиҳо, ба таҳлили он мепардозад, ки таркибе аст аз маслиҳат ва идеулужӣ ва ин “задубанди туркӣ-прутестонӣ”-ро ба ҳам мечаспонад.
Мусалмонон ва прутестонҳо на танҳо душманони котулики муштараке доштанд, ки дар раъси онҳо Испониёи хонадони Ҳопсбург қарор дошт, балки ҳар дуи онҳо бутпарастиро низ амиқан тақбеҳ мекарданд. Бротун ба таври густурда ба мутуни муосири он давра истинод мекунад, то ҳамсозӣ ва ҳатто ҳамбастагии фаъолонаеро ба тасвир кашад, ки ду қутби имони он давра, яъне мусалмонҳо ва прутестонҳо барои муддате бад-он даст ёфтанд.
Султон Муроди III дар номае ба малика Элизобет, аз прутестонтизм ба унвони “муҳкамтарин мазҳаб” дар масеҳият таҷлил мекунад. Дар муқобил низ усқуф Винчестер ин лутфи султони туркро ҷуброн кард ва бо радди салоҳияти Поп, изҳор дошт, ки “Поп барои Масеҳ душмане бадтар аз туркон (мусалмонон) аст ва мансаби попӣ беш аз туркигарӣ (ислом) бутпарастона” аст.
Пас аз он ки Испониё дар набарди дарёии Ормодо дар соли 1588 шикаст хӯрд, яке аз муаррихони дарбори Марокаш, ояте аз Қуръонро дар бораи ин моҷаро нақл кард ва бо диде мусбат дар бораи тӯфони илоҳӣ сухан гуфт, ки барои дарҳам шикастани новгони “испониёиҳои кофир” фиристода шуда буд.
Ин мусолеҳа нишони худро дар тиҷорат бар ҷой гузошт ва англисиҳоро барои таҳияи тунукаҳое, ки Усмониҳо барои сохти туфангҳояшон ба он эҳтиёҷ доштанд, дучори мушкил кард. Дар тайи он чизе, ки Бротун онро “куниши намодин”-и эътилофи тимсолшиканона (iconoclastic) меномад, бозаргонони прутестон ҳатто ногузир шуданд, то дар Англистон пас аз ҷудоӣ аз калисои котулик, даст ба тикка-тикка кардани пӯшиши сурбии сақфи калисоҳо ва оҳани ноқусҳо бизананд, то филизи мавриди ниёзи Усмониро ба Қустантиния бибаранд. Англисиҳо дар доду гирифти тиҷориашон бо Марокаш низ тахтаҳои мавриди истифода дар киштисозиро барои таҳияи шӯраи борутсозӣ, ки бештар ба он эҳтиёҷ буд, ба ин кишвар интиқол медоданд.
Албатта тиҷорат бо шарқ танҳо барои ҳифзи тафаввуқи низомӣ сурат намегирифт. Дар иқдоме, ки таҳсини бисёре барангехт, Элизобет як арги (орган)-и соатиро барои Усмониҳо фиристод. Ин кор султонро чунон хуш омад, ки боис шуд ба мухтареъи ин васила, Тумос Долом, пешниҳод кунад, ки яке аз занони ҳарами салтанатиро барои худ гулчин кунад.
Дар муқобил, бозорҳои англисӣ саршор шуданд аз доруҳо, писта, кишмиш, порчаҳои гулдӯзӣ, ҳарирҳо, фаршҳои туркӣ ва зарфҳои сафолини шаҳри Изники Туркия. Портретҳое аз салотин ва шоҳони шарқӣ, маҳбубияти вежае дар миёни аъзои табақаи ҳокимаи Англистон ёфт, ки ағлаб дар сабки пӯшиши худ, аз либосҳои пурзарқу барқи ҳамқаторони шарқии хеш тақлид мекарданд. Ба назар мерасад, ки худи Элизобет низ дар портрети рангинкамонии шигифтангезаш, худро бо маҷмӯае аз ҷавоҳирот ва мансуҷоти шарқӣ ороиш кардааст.
Аммо дар китоб ба ин ҷанбаҳои мавзӯъ ба гунае сарсарӣ пардохта шудааст. Бротун дар ҷоҳое муртакиби хато мешавад. Яке аз онҳо такяи беш аз андозаи ӯ бар намоишномаҳои муосири он давра, яъне осори Кристофер Морлу, Тумос Кид, Шекспир ва дигар намоишномаҳое аст, ки Бротун аз тариқи онҳо мехоҳад “шефтагӣ ва ҳаросе”-ро тавзеҳ диҳад, ки ҷаҳони ислом дар дили мардумони асри Элизобет меандохт. Албатта ин на ба маънои нафйи ҳузури хиракунандаи “салотини мустабид, мусалмонони найрангбоз, масеҳиёни муртадди мусалмоншуда, яҳудиёни ҷинояткор ва шоҳзодаҳои бепаноҳ” дар ин осор аст ва на ба маънои нафйи арзишҳои хосси пажӯҳиши Бротун.
Бе тардид, хонандагони китоб, бофти таърихии онро арҷ мениҳанд ва ба вежа аз ин ҳадси нависанда хушашон хоҳад омад, ки шахсияти Отелло эҳтимолан мубтанӣ бар шахсияти Муҳаммад Аннурӣ, сафири Марокаш дар дарбори Элизобет будааст, ки шояд Шекспир вайро дар даврони сафорати шашмоҳааш дар Ландан дар соли 1600 мулоқот карда бошад. Зимнан шояд ҳадафи аслии сафири Марокаш ин будааст, ки маълум кунад оё ҳаммеҳанони вай метавонанд қимати шакарро боло бибаранд; шакаре, ки Элизобет бо он дандонҳои фосиду сиёҳаш он ҳама ба он алоқа дошт.
Бротун ба намоишномаҳои ношинохта ва иҷронашудаи дигаре низ ишора мекунад; аз ҷумла намоишномаи ситезаҷӯёнаи Вилём Перси бо унвони “Муҳаммад ва биҳишти ӯ” (1601), ки дар он маҷмӯае аз дашномҳои занандаи ҷинсӣ ба Паёмбари ислом дода шудааст. Ҳадафи Бротун аз ин кор ба намоиш гузоштани зеҳниятҳое аст, ки мардумони асри Элизобет дар бораи имони мазҳабӣ ва нажод доштанд. Мушкил ин аст, ки таҳлилҳои дуру дарози Бротун дар қолаби қитъаҳои ғайриқобили фаҳм ироа шудаанд, ки садде дар баробари ҷараёни пӯё ва зиндаи китоб мегузорад ва мухотабони умумиро аз китоб дур мекунад.
Бо ин ҳол, матолиби зиёде дар сафаҳоти китоб ҳаст, ки одамиро сархуш кунад ва барангезонад. Мо мефаҳмем дар ҳоле, ки салотини тоза ба тахт нишастаи Усмонӣ тоҷу тахти худро бо хафа кардани бародарони танӣ ва нотании хеш тазмин мекарданд, шоҳони Эрон ба кӯр кардани онон басанда мекарданд.
Дар асари Бротун, талошҳои аввалие, ки барои фаҳми низомҳои эътиқодии ислом сурат гирифтанд низ бо ҷузъиёт шарҳ дода мешаванд, масалан ба изҳори назари яке аз муфассирон ишора мешавад, ки иддао мекард тафовути аслии сунниҳо ва шиъаён дар наҳваи тарошидан сабилҳояшон ошкор мешавад.
Китоб “Ҷазираи шарқ” (This Orient Isle) асаре ғанӣ аст, ки на танҳо фаҳми моро аз асри Элизобет аз нав қолаб мерезад, балки аҳаммияти исломро низ ба унвони бахше ҳаётӣ аз “достони миллии Англистон” ошкор мекунад.
Telegraph
Қаламонлайн
Паёмҳо ва хабарҳову таҳлилҳои ҷадиди моро дар Телегром пайгирӣ кунед:
