Андалус

Андалус

Испониёи феълӣ тавассути сипоҳи ислом фатҳ шуд  ва ҳашт қарн дар дасти мусалмонон буд ва нури тамаддуни он, ки поягузораш мусалмонон буданд, сар то сари Урупоро рӯшан кард.

 

Муқаддима

Андалус шомили сарзамини Испониё ва Пуртуғоли феълӣ аст. Ин шибҳиҷазира, ки акнун ба ду кишвари мустақилли Испониё ва Пуртуғол тақсим шудааст, дар ҷануби ғарбии Урупо қарор дорад, ки аз қисмати шимол ва шимоли ғарбӣ бо халиҷи Биской, аз шарқ бо баҳри Болеор — ки ҷузъи баҳрҳои ғарбии Медитарона (Миёнзамин) аст – ва аз ҷануб бо баҳри Медитарона ва тангаи Ҷабалутториқ ва уқёнуси Атлас ҳамҷивор аст.

Ба гуфтаи Ҳермон Рондел (Herman Randall), устоди донишгоҳи Омрико, “муслимин дар қарни 10-уми милодӣ дар Испониё тамаддуне падид оварданд, ки дар он тамаддун, улум аз сурати ақоиди мубҳами умумӣ даромада буд ва бо санойеъ ва фунуни зиндагии илмӣ интибоқ ёфта буд.”

Лойн Пул (Line Paul), мусташриқи ангилисӣ менависад: “Испониё 8 қарн дар дасти мусалмонон буд ва нури тамаддуни он Урупоро нуронӣ сохта буд ва даштҳои сӯзони ин сарзамин, дар асари кӯшиши миллати фотеҳ обод гардид ва шаҳрҳои боазаматеро дар ин водии бузург ба вуҷуд оварданд.”

Улум, адаб ва санъат фақат дар ҳамин сарзамини урупоӣ равнақ дошт ва улуми риёзӣ, фалак, гиёҳшиносӣ, торих, фалсафа ва қонунгузорӣ танҳо дар Испониёи исломӣ такмил шуда ва натиҷа дода буд.

Дар ин замина, навиштори дуктур Мортинез Мунтобес (Martinez Montabes), мусташриқи испониёӣ, низ арзандааст: “Агар ҳокимияти 8 қарнаи ислом бар Испониё набуд, ҳаргиз ин кишвар вориди гардунаи торихи тамаддун намешуд. Ин давра, дар ҳоле ки Урупои ҳамсоя, асири тирагии ҷаҳл ва ақибмондагӣ буд, рӯшаноии хирад ва фарҳангро ба он ҷо мунтақил кард.”

 

Моҷарои фатҳи Андалус

Замоне ки Офриқо ба дасти Мусо бен Насир идора мешуд, подшоҳи Испониё Рудрик буд. Ӯ 36-умин ва охирин подшоҳи Гут дар Андалус буд.

Моҷарои фатҳи Андалус аз он ҷо оғоз гардид, ки Жулин, фармондори Сибта, ба хотири таъаррузе, ки аз сӯи Рудрик ба духтараш шуда буд, аз подшоҳ сарпечӣ карда ва ба ночор ба фирориёни дигари Испониё дар шимоли ғарби Офриқо пайваст ва бо исрор аз Мусо бен Насир (ҳокими мусалмони шимоли ғарби Офриқо) хост, то Испониёро аз чанголи ситамгаронаи подшоҳи ғосибаш наҷот бахшад. Дар посух ба ин дархост, Мусо бен Насир бо гирифтани иҷоза аз Валид ибни Абдулмалик, халифаи мусалмонон, як афсари ҷавон ва шуҷоъ ба номи Турайфро барои кашф ва гирдоварии иттилооти лозим ва муқаддамоте ба савоҳили ҷанубии Испониё фиристод.

Вақте гузоришҳои ризоятбахши ӯ ба дасти Мусо расид, дар моҳи раҷаби соли 92-уми ҳиҷрии қамарӣ Ториқ ибни Зиёд (аз лоиқтарин сардорони Мусо бен Насир) бо сипоҳи андаке мураккаб аз 7000 нафар мардони ҷангӣ, аз тангаи Ҷабалутториқ гузаштанд ва дар маҳалле, ки ҳанӯз ба номи вай маъруф аст пиёда гардиданд ва сипас нахуст дар шаҳри Алҷазиратул-хазроъ фуруд омада ва намози субҳро дар он ҷо бапо дошт ва бо барафроштани парчами набард, ба набард ва пешравӣ пардохт. Баъдҳо дар ҳамон маҳалли барафрошта шудани парчамҳо, масҷиде ба номи Масҷидур-роёт сохта шуд, ки ҳатто то замони Марокашӣ (аз донишмадони қарни 6-ум ва 7-уми ҳиҷрии қамарӣ) ба ҳамин ном боқӣ будааст.

Аз сӯе Гутҳо низ бисёр кӯшиданд, то роҳро бар Ториқ баста ва монеъи пешрафти вай гарданд, вале натавонистанд. Дар пайи ин ҳамлаҳои нахустин, ҷамъи онон аз ҳам пошида ва пароканда гардиданд ва Ториқ мустақиман ба сӯи Тулайтила пеш рафт, ки ин пешравӣ дар торих сабт гардидааст. Лашкари Ториқ бо сипоҳи кӯмакӣ, ки аз марказ расид, беш аз 12 ҳазор нафар гардид. Рудрик, ки дар ҳоли фурӯ нишондани ошӯбҳои шимоли кишвар буд ва Тадмирро ба ҷойи худ гумошта буд, бо шунидани ин хабар ба пойтахт баргашт.

Тадмир ба ӯ навишта буд: “Мардуме ба кишвари мо омадаанд, ки намедонем оё аҳли осмонанд ё аҳли замин.” Рудрик амирони артишро ба ҷанг фаро хонд ва ҳукм дод, ки ҳамагӣ бо мардумон ва вобастагонашон дар шаҳри Қуртуба ба ӯ бипайванданд. Тӯле накашид, ки теъдоди нерӯҳои сипоҳи салтанатӣ ба ҳамроҳи сипоҳи кӯмакии амирони атроф, наздик ба 100 ҳазор тан расид. Ин ду лашкар дар маконе ба номи Лакаҳ дар рӯзи якшанбе (ду рӯз монда ба охири моҳи Рамазони соли 92 ҳиҷрии қамарӣ) бо ҳам даргир шуданд ва ин ҷанги тамомаёр миёни онҳо то рӯзи якшанбе 5-уми шаввол идома ёфт. Фарзандони Тизо (подшоҳи пешин, ки ба дасти Рудрик кушта шуда буд) дар ҳамон ҳамлаи аввал аз лашкари Рудрик ҷудо шуданд, вале фаровонии лашкариёни боқимондаи Рудрик ва муносиб будани силоҳ ва васоили ҷангӣ ва ороиши хуби низомии онҳо боис гардид, то муддати бештаре дар баробари ҳамлаҳои сахти мусалмонон пойдорӣ намоянд. Вале ҳамлаи поёнии Ториқ ибни Зиёд ба қадре сахт ва сангин буд, ки истодагии душман дар баробари он мумкин набуд. Аз ин рӯ, ҷамъияти Гутҳо ба куллӣ аз ҳам пошид. Подшоҳ Рудрик ҳангоми фирор худро ба оби рӯдхона андохта ва кушта шуд ва мусалмонон асп ва кафши ӯро дар миёни гилу лойи рӯдхона пайдо карданд.

 

Таъсири фарҳанги исломӣ бар Андалус

Бар пояи навиштаи муаррихони торихи тамаддун ба вижа Вил Дурон, фарҳанги исломии илмдӯстӣ чунон дар коми андалусиён ширин афтод, ки бисёре аз онон муштоқи гом ниҳодан дар ин роҳ шуданд. Ва ин ҳама дар ҳоле буд, ки Урупои он рӯз дар гирдоби “тафтиши ақоид” ва ваҳшигарӣ ва мухолифат бо илм ғӯтавар буданд.

Тибқи гуфтаи Вил Дурон, бо вуруди ислом ба Андалус, занон пой ба дунё ва фарҳанги дигаре ниҳоданд ва ба дараҷоти баланди илмӣ ва иҷтимоӣ даст ёфтанд. Саводомӯзӣ чунон рӯ ба фузунӣ ниҳод, ки танҳо дар муддати як сол дар Қуртуба беш аз 15000 ҷилд китоб навишта шуд ва бо интиқоли санъати чоп аз Бағдод ба Андалус, ин рақам фузунӣ ёфт. Доштани китоб ва китобхона нишонаи бузургӣ ва фахрфурӯшӣ гардид. Бузургоне дар майдони илм ва навоварӣ қад барафроштанд ва корҳои азимеро ба башар ва ҷаҳони илм арза намуданд.

Профессор Долмо, устоди бемориҳои занони Донишкадаи пизишкии шаҳри Montpellier эътироф мекунад: “Тамаддуни мусалмонон мунҳасир ба фанни меъморӣ ва нақшу нигори сохтмонҳо ва масоҷиди пуршукӯҳ нест, балки шомили бисёре аз улум ва маорифе мешавад, ки асоси улуми ҷадид ба вижа улуми гиёҳшиносӣ ва пизишкӣ аст.”

Наҳзати илмие, ки бо вуруди ислом ба Андалус падид омада буд, бо шукуфо кардани истеъдодҳои мардум андешмандони баноме чун Ибни Масарра, Ибни Хуррам, Ибни Боҷа, Ибни Рушд, Ибни Туфайл, Ибни Арабӣ, Ибни Сайиди Батламюсӣ, Алӣ ибни Аббос, Заҳровӣ, Ибни Саъиди Мағрибӣ, Ҳайён ибни Халафи Қуртубӣ, Абдулҳамид ибни Абдуни Андалусӣ ва ғайраро ба ёдгор гузошт.

Ҳамчунин бо тавсиъаи фаъолиятҳои иқтисодӣ дар бахшҳои гуногуни санъат, ресандагӣ ва бофандагӣ низ аз рушди чашмгире бархӯрдор шуд, то ҷое ки танҳо дар шарҳи Тулайтила 50 корхонаи порчабофӣ вуҷуд дошт, ки теъдоде аз инҳо махсуси бофтани порчаҳои абрешимӣ буд ва ҳудуди 40 ҳазор коргар дар ин корхонаҳо машғул ба кор буданд.

Онон дар истифода аз маъодин низ ба мавқеиятҳои арзишманде расиданд. Онон тиллоро аз мосса ва шини рӯдхонаҳои Лорда, Шақар, Тоҷа ба даст меоварданд ва нуқраро аз маъодини Марсей, Ҳумма, Қуртуба, Боҷа ва оҳанро аз шимоли Водиюл-кабир.

Мусалмонон барои истифода аз заминҳои беоб бо баҳрагирӣ аз маҳоратҳои фаннии хеш равишҳои ҷадиди обёриро ихтироъ карданд ва аз ин тариқ, заминҳои бисёреро обод карданд. Бо рушд ва тавсиъаи иқтисодӣ, колоҳои санъатӣ ва кишоварзӣ ва содирот ва бозаргонӣ ва тиҷорати хориҷии Андалус равнақ ёфт ва колоҳое монанди: аслиҳа, варақи оҳан, зуруфи чинии музҳаб ва суфолӣ, кошиҳои рангоранг, фарш, анвоъи пату ва порчаҳои арбешамӣ ва ғайра содир гардид.

Ислом, ҳам бар забон ва ҳам бар фарҳанги кишварҳои урупоӣ таъсир гузошт. Ин таъсир дар Испониё бисёр зиёд буд, ки ҳатто имрӯза ҳам қобили пайгирӣ аст. Дар баъзе аз шаҳрҳои суннатии Испониё ҳанӯз ҳам пардаҳое ҷилави дари вурудии хонаҳо мезананд, ки агар дар боз бошад, дохили хона дида нашавад, ки тақлиде аз суннати исломӣ аст, ки барои хона ҳифози амн ва ҳиҷоб қоил мешавад.

 

Мавқеияти фарҳангӣ ва иқтисодии пеш аз ислом дар Андалус

Бидуни тардид, фарҳанги Испониёи пеш аз ислом дар муқоиса бо тамаддуни исломӣ, чизе барои ибрози вуҷуд надошт ва бартарии нисбии фарҳангии Испониёи пеш аз ислом дар муқоиса бо Урупои бетамаддуни он замон, чизеро собит намекунад ва аз арзиши хадамоти бисёри мусалмонон дар ин сарзамин намекоҳад. Авзои иқтисодии Испониёи пеш аз ислом ҳамчун вазъияти сиёсӣ ва фарҳангияш ҳолате ошуфта дошт ва ба гувоҳии торих, ҳеч гуна асаре аз пешрафти иқтисодӣ дар даврони подшоҳони Визигут вуҷуд надорад. гарчӣ дар давраи Румиён вазъ беҳтар буд.

Ҳангоме ки Офриқо дар ҳукумати исломӣ аз неъмати озодии ақида ва адлу дод бархӯрдор буд ва мароҳили такомул ва пешрафти асосиро бо суръати зиёде тай мекард, шибҳиҷазираи Испониё, ҳамсояи шимолии вай, зери бори ситами подшоҳони Визигут заъиф ва нобуд мешуд.

 

Далоили пирӯзии мусалмонон

Он чӣ дар ин пирӯзӣ аҳаммияти вижае дорад, нақши раҳбарии ин ҳаракати исломӣ буд. Дар ин набарди нобаробар ва дар шароите, ки душман аз имтиёзи ошно будани бо минтақа, пуштибонии низомӣ ва таъмини ғизоӣ ва тадорукотӣ бурхӯрдор буд, Ториқ шигирде ба кор бурд, то сарбозони мусалмонро ба рағми камии теъдодашон, аз лиҳози руҳӣ комилан омода намояд ва аз теъдоди ками ҷанҷӯёни ислом бештарин баҳраро бибарад. Вай ибтидо дар баробари дидагони ваҳшатзадаи сарбозон дастур дод, то киштиҳоеро, ки бо он аз дарё убур карда буданд ва ҳамчунин андӯхтаҳои ғизоияшонро оташ бизананд ва танҳо ба андозаи як ваъда ғизо нигоҳ доранд. Он гоҳ дар ҳоле ки анбӯҳи лашкари душман аз як сӯ ва фосила андохтани танга миёни мусалмонон ва марказияти онон дар шимоли Офриқо аз сӯи дигар, бар сахтӣ ва нобаробарии ҷанг ба нафъи душман меафзуд, дар як суханронии ҳаяҷонбарангез пас аз фаро хондани нерӯҳояш ба ҷиҳод ва фидокорӣ ва баъд аз ҳамду санои Парвардигор, хитоб ба лашкариёнаш гуфт:

“Эй лашкариён! Аз ин ҷазира ба куҷо хоҳед гурехт? Дар ҳоле ки дарё дар пушти сар ва душман дар баробари шумост. Пас ба Худо қасам, ки чорае ҷуз пойдорӣ ва шикебоӣ нест. Бидонед, ки шумо дар ин ҷазира аз кӯдакони ятим дар канори суфраи афроди лаъим забунтаред. Акнун душмани шумо бо лашкаре анбӯҳ, силоҳе бурранда ва захираи ғизоии фаровон ба истиқболатон омадааст ва шумо ҷуз шамшерҳоятон паноҳе надоред ва ҷуз он чӣ аз душман бигиред, ғизое надоред.

Агар муддате дар ин ҷазира ба тангдастӣ ва ниёзмандӣ гирифтор шавед ва дар коратон чорае наяндешед, обрӯятон бар бод хоҳад рафт. Шумо бо ҳаросе, ки дар дили душманон андохтаед, шуҷоат ва ҷуръатро дар худ парвардаед. Пас, хорӣ ва пастиро аз ояндаи кори хеш дур кунед ва ин ситамкоронро аз ин сарзамин биронед.

Акнун лашкаре қавӣ дар баробари шумо омада ва ҳар гоҳ шумо маргро бар худ ҳамвор кунед, пирӯз мешавед, зеро фурсат ҳамакнун бар шумо даст медиҳад. Ман шуморо аз чизе барҳазар намекунам, ки худ аз он дур бошам, магар он ки ман пешрави шумо бошам.”

 

Меъмории исломӣ дар Андалус

Абдурраҳмони аввал ва писараш Ҳишом ибни Абдирраҳмон, тарроҳон ва созандагони бахши аввали тамаддуни Андалус, яъне имрон ва ободии шаҳрҳо ва ташкилоти идорӣ будаанд ва донишмандон ва мутафаккирони Андалус тарроҳони шолудаи фикрӣ ва маънавӣ. Менависанд: “Абдурраҳмони аввал перомуни шаҳри Қуртубаро ҳисор кашид ва қанотҳои фаровоне ҳафр кард.”

Ҳаммомҳо, меҳмонхонаҳо ва аморатҳои олии бисёре сохт ва дар канораи рӯдхонаҳо боғҳои пурдарахте эҷод кард ва дар қасри бисёр зебое ба сабки Расофаи Шом, қасри салтанатии Ҳишом ибни Абдулмалик дар Димишқ, бино намуд, ки боғҳое бо дарахтони анбӯҳ онро иҳота карда буданд.

Аз биноҳои маъруфи ин давра, Масҷиди Ҷомеи Қуртуба аст, ки ҳанӯз побарҷост ва шукӯҳ ва азамати тамаддуни исломиро намоён месозад.

 

Паёмадҳои пирӯзии мусалмонон

1. Зуҳури дубораи қудрати ислом ва мусалмонон;
2. Густариши минтақаҳои мусалмоннишин ва тавсиъаи ҳукумати исломӣ;
3. Эҷоди бозори кор ва сукунат барои мусалмонон;
4. Гаравидани бисёре аз масеҳиён ба дини мубини ислом;
5. Тарбият шудани теъдоди зиёде аз донишмандони бузурги ҷаҳони ислом дар ин минтақа ва пешрафтҳои бузурги фарҳангӣ, илмӣ ва санъатӣ барои мусалмонон дар он сомон.

 

Осори пирӯзӣ бар ҷомеаи Испониё

1. Ҳуқуқ ва ихтиёроти табақаии мумтози руҳониён ва ашроф аз миён рафт ва табақаи ранҷдидаи ғуломон ва навкарон озод гаштанд, ки то он замон бо онҳо монанди чаҳорпоён рафтор мешуд. Онон дар заминҳое, ки ба дасти мусалмонон даромад, монанди як кишоварзи комилан озод кор мекарданд ва амалан заминҳо дар тасарруфи комил балки моли онҳо буд ва танҳо аз маҳсули тавлидии замин саҳме ба молики мусалмон медоданд;
2. Авориз ва боҷҳои сангин, ки пеша ва ҳунар ва фанро аз миён бурда буд ва табақаи мутавасситро парешон ва бечора сохта, лағв гардид;
3. Қавонини молиётии мушаххасе бар асоси адл ва баробарии исломӣ тадвин гардид;
4. Яҳудиён, ки то он замон мавриди таъқиб ва озор буданд, дар анҷоми маросими динӣ ва умури қазоии худ озод гаштанд;
5. Рӯшан шудани шӯълаҳои тамаддуни шаҳрнишинӣ ва дониш дар Испониё ба дасти муслимин, ҳангоме ки тамоми Урупо асири ҷаҳл ва нодонӣ ва гирифтори ҷанг ва хунрезӣ буд.

Қаламонлайн