Бозтоби Наврӯз дар Шоҳнома
Наврӯз дар масири таърихи беш аз шашҳазорсолаи худ марҳалаҳои бисёр мушкилу пурпечутобро аз сар гузаронидааст.
Аммо аҷдоди шарафманди мо бо вуҷуди монеаву мушкилоти зиёд Наврӯзро на танҳо ҳамчун мероси муқаддаси гузаштагони худ ҳифз кардаанд, балки онро ба сифати ойини башардӯстонаву офаринанда ба дигар халқҳои дунё ба таври шоиста муаррифӣ намудаанд.
Эмомалӣ Раҳмон
Шоҳкори беназири ҳаким Абулқосими Фирдавсӣ “Шоҳнома”-и ҷовидонии ӯ муҳимтарин манбаъ барои пажӯҳиш ва шинохти фарҳанги бостонии мо мебошад. Аз ҷумла, иттилоъоте, ки дар он дар бораи ойинҳо ва ҷашнҳои миллии мо оварда шудааст, дорои аҳамияти вижа аст. Зеро сабки сухан гуфтан дар “Шоҳнома” бо риояи ақлу мантиқ, воқеънигарию воқеънигорӣ ва ба мизони завқу хиради солим сурат мепазирад ва дар айни ҳол чун ин манбаъи муҳими донишу иттилоъот як асари барҷастаи ҳунарӣ ҳам ҳаст, ки дар он ин ойину суннатҳо, на ба таври ҷомиду осорхонаӣ, балки зиндаву пӯё ва дар ҷараён муаррифӣ мешаванд. Дар тавсифи вижагии ойину ҷашнҳо дар “Шоҳнома” ифрот дар хаёлпардозӣ, овардани нукоти мубҳаму мавҳум ва аз мизони ақлу фаҳми солим дур, ё унсуре, ки комилан рамзӣ ва бидуни шарҳу басти маъқул бошад, мушоҳида намешавад, он гуна ки дар дигар мавридҳо ҳам ин хусусияти “Шоҳнома” равшан мушоҳида мегардад.
Аз муҳимтарин ҷашнҳои бостоние, ки дар “Шоҳнома” нисбатан муфассал ва мукаррар ёдоварӣ шудааст, пеш аз ҳама ҳамин се ҷашни бузургест, ки яке пештару бештар ва дуи дигар баъдтар дар солҳои истиқлоли миллӣ эҳё гардида ва сол то сол мукаммалтару оростатар мегарданд. Яъне Наврӯз, Меҳргон ва Сада.
Ёдоварии мафҳуми “наврӯз” ба сурати “рӯзи нав” ва ойин ниҳодани ҷашни он, тавре ки машҳур аст ва пайваста аз он зикр мешавад, ба номи шоҳи бузург Ҷамшед марбут аст. Аз ин рӯ зуҳури Наврӯзро аксаран ва ғолибан ба шаҳаншоҳ Ҷамшед нисбат дода ва дар фарҳангу адаби мо ҳам, аз ҷумла дар «Шоҳнома»-и Ҳаким Фирдавсӣ ба таври сареҳу равшан бар ин нукта таъкид гардидааст. Аммо ба ин маврид то кунун камтар таваҷҷуҳ шуда ё аслан нашуда, ки аз назари ҳаким Фирдавсӣ дар шарҳу баёни маросими бар тахт нишастани Каюмарс – нахустин шоҳ, ки дар «Авасто» нахустин инсон дониста шудааст, ҳамон гоҳест, ки Наврӯз фаро мерасад. Ин лаҳзаи ворид шудани офтоб ба бурҷи Ҳамал ё бурҷи Бара мебошад:
Пажӯҳандаи номаи бостон,
Ки аз паҳлавонон занад достон,
Чунин гуфт, к-ойини тахту кулоҳ
Каюмарс оварду ӯ буд шоҳ.
Чу омад ба бурҷи ҳамал Офтоб,
Ҷаҳон гашт бо фарру ойину об.
Битобид з-он сон зи бурҷи Бара,
Ки гетӣ ҷавон гашт аз ӯ яксара,
Каюмарс шуд бар ҷаҳон кадхудой,
Нахустин ба кӯҳ-андарун сохт ҷой.
Сари тахту бахташ баромад зи кӯҳ,
Палангина пӯшид худ бо гурӯҳ.
Дар ин пора аз «Шоҳнома» маълум мегардад, ки нахустин шоҳи пешдодӣ низ аз ҳикмати гоҳшуморӣ бебаҳра набуд ва дар маросими муҳимтарине чун нишастан бар тахт аз ин огоҳиҳо истифода карда ва ин ҳангом, ки баробар бо Наврӯз аст мусоидтарин ва муборактарин рӯз барои ниҳодани бунёди давлат шумурда мешудааст. Нуктаи дувум – кӯҳ, барҷастагии мазҳари олами ҳастӣ мебошад, ки дар баробари намодҳои кайҳоние чун офтоб ва бурҷҳо дар замин пайкараи баланди табиати хуррам ва ҳисори табиӣ шумурда ме-шавад.
Аз ин қиёс маълум мегардад, ки хосияти мубораки Наврӯз ҳанӯз аз гоҳи Каюмарс маълуму дастури амал буда ва дар замони Ҷамшед номи он (Наврӯз) ва ойини ҷашн гирифтани он ба миён омадааст.
Қобили қайд аст, ки пеш аз расидан ба боби Каюмарс, дар фасли «Гуфтор андар офариниши Офтоб» бори аввал (алабатта, аз назари тартиби саҳҳофӣ) ба вожаи “Наврӯз” дучор меоем, ҳол он ки дар достони Ҷамшед онро танҳо ба сурати “Рӯзи нав” мебинем:
Ба чандон фурӯғу ба чандон чароғ
Биёроста чун ба Наврӯз боғ.
Ёдкарди Наврӯз дар достони офариниши Офтоб, комилан беангеза ва бедалел нест, зеро Наврӯз худ бар мабнои кайҳоншиносӣ ва гоҳшиносии хуршедмеҳварӣ (гелиосентризм) бино ёфтааст.
Аммо дар достони Ҷамшед, ойин ниҳодани ҷашни Наврӯзро ба танҳоӣ ва ҷудо аз тадбирҳои пайвастаи Ҷамшед, ки дар маҷмӯъ онҳоро боз ҳам “тамаддунофаринӣ” метавон номид, набояд баррасӣ кард. Пеш аз он ки Ҷамшед ба ин ҷашн бирасад, аз силсилаи корҳои ӯ ба таври пайиҳам ёдоварӣ мешавад, ки идомаи корҳои тамаддунофаринии Каюмарсу Ҳушангу Таҳмурас мебошад ва аз ҷумла корҳои зайл ёдоварӣ мешавад:
– Сохтани аслиҳаи ҷанг ва дифоъ.
– Таҳияи пӯшок ва саноати бофту дӯхти либос.
– Ҷудо кардани табақоти иҷтимоъӣ ба котузиён (парастандагон ва асҳоби румузу асрор),низомиёну аҳли сиёсат ва кашоварзону коргарон.
– Сохти созу василаи сохтмон, аз ҷумла хиштрезиву деворгарӣ ва шаҳрсозӣ.
– Кашфи сангҳо ва гавҳарҳои қиматӣ ва ривоҷи ин саноат.
– Кашфи хушбӯйиҳо, ки инсон дар ғизо, даво ва ғайри он ниёз дорад.
– Ривоҷи пизишкӣ (тибб) ба ҳадде, ки гӯё маргу мир аз миён меравад.
– Киштисозӣ ва дарёнавардӣ дар обҳои бузург, то уқёнусҳо.
– Тахте ҳам, ки Ҷамшед бар он менишинад, тахти парон, намоде аз ҳавопаймост, ки мегӯяд (дев бардоштӣ) аммо ин дев метавонад рамзе аз ҳар неруи дигари ношинохта бошад.
Ба фарри каёнӣ яке тахт сохт,
Чӣ моя бад-ӯ гавҳар андарнишохт.
Ки чун хостӣ, дев бардоштӣ,
Зи ҳомун ба гардун барафроштӣ.
Чу хуршеди тобон миёни ҳаво
Нишаста бар ӯ шоҳи фармонраво.
Ҷаҳон анҷуман шуд бари тахти ӯй,
Фурӯ монда аз фарраи бахти ӯй.
Ба Ҷамшед-бар гавҳар афшонданд,
Мар он рӯзро рӯзи нав хонданд.
Сари соли нав Ҳурмузи фарвадин
Баросуда аз ранҷ тан, дил зи кин.
Бузургон ба шодӣ биёростанд,
Маю ҷому ромишгарон хостанд.
Чунин рӯзи фаррух аз он рӯзгор
Бимонда аз он хусравон ёдгор.
Ҳамон гуна, ки тибқи ҳикмати мастур дар устураи офариниши авастоӣ ва низоми Гоҳанбор, баъди офариниши инсон дар рӯзҳои охири исфанд, ҷашни рӯзи аввали фарвардин (Наврӯз) тантанаи камол ва хатми офариниши ҷаҳон ва инсон мебошад, ҳамин тавр, Наврӯзи Ҷамшедӣ ҳам дар ҳиттаи қудрат ва тамаддунофаринии худи ӯ, ҷашни камоли ин тамаддун аст.
Баъди салтанати Ҷамшед ҳам дар “Шоҳнома” дар мароҳили бисёр муҳимму ҳассос аз Наврӯз ва юмни он, хусусан дар достонҳои бисёр дилангез ёд мешавад ва гӯшаҳои дигаре аз ҳикмати ин рӯз боз мегардад.
Аз ҷумла дар зимни достони саршор аз рӯҳиёти ғиноии “Зол ва Рӯдоба”, печидагиҳо ва мушкилоти бисёр душвори ба ҳам пайвастани ин ду масдари қудрат ва ҳамосаҳои оянда – падару модари ҷаҳонпаҳлавони беназир Рустами Достон, он рӯз ба Наврӯз рост меояд, ки канизакони Рӯдоба барои мушоҳидаи Зол ба марғзоре мераванд, ки ӯ барои шикор он ҷо рафта буд, ӯро мебинанд, овозаҳо дар бораи зиштсурат будани Зол барҳам мехӯрад ва муждаи ҷамолу камоли ӯро барои Рӯдоба меоваранд. Дидор ва бастани аҳд худ аз суннатҳои дигари Наврӯз аст:
Парастанда бархост аз пеши ӯй,
Бар он чора бечора бинҳод рӯй.
Ба дебои румӣ биёростанд,
Сари зулф бар гул биперостанд.
Бирафтанд ҳар панҷ то рӯдбор,
Зи ҳар бӯю ранге чу хуррамбаҳор.
Маҳи фарвадину сари сол буд,
Лаби рӯд лашкаргаҳи Зол буд.
Аз он сӯи рӯдон канизон буданд,
Зи Дастон ҳаме достонҳо заданд.
Ҳаме гул чиданд аз лаби рӯдбор,
Рухон чун гулистону гул дар канор.
Бигаштанд ҳар сӯ, ҳаме гул чиданд,
Саропардаро чун баробар шуданд.
Нигаҳ кард Дастон зи тахти баланд,
Бипурсид, к-«Ин гулпарастон киянд?»
Чунин гуфт гӯянда бо паҳлавон,
Ки «Аз кохи Меҳроби равшанравон.
Парастандагонро сӯи гулситон
Фиристад ҳаме моҳи Кобулситон».
Сарфасли дигаре аз ҳикматҳои Наврӯз дар достони “Бежан ва Манижа” ёд мешавад. Баъди он ки гурӯҳе аз марзнишинони миёни Эрону Тӯрон – Ормониён ба шикоят аз хароб шудани киштзоронашон зери сумму дандони гурозон (хукони ваҳшӣ) аз Кайхусрав дар нобудии онон ёрӣ мехоҳанду Кайхусрав Бежани Геви Гударз ва Гургини Мелодро ба ин маъмурият мефиристаду баъди куштани гурозон Бежан дар ҳоли меҳмонӣ дар хаймаи духтари Афросиёб – Манижа ба дасти омилони шоҳи Тӯрон асир ва дар чоҳ афканда мешавад, Гургин бо фирор аз он маҳал хабари дурӯғи кушта шудани Бежанро бо дандони гурозон меорад. Аммо на Кайхусрав ва на Гев ба ин ҳарф бовар намекунанд ва Кайхусрав дар рӯзи Наврӯз ҷоми гетинамойро аз хазинаи худ берун меорад, зеро ин ҷоми ҷаҳонбин маҳз дар ҳамин рӯзу соат аҳволи ҷаҳонро яксара бозменамудааст ва ба воситаи он Бежанро дар чоҳи Аржанги Афросиёб пайдо ва дар ниҳоят ба кӯшиши Рустам аз ин банд раҳо мекунанд. Ҷоми ҷаҳоннамо, гетинамо, Ҷоми Ҷам дар “Шоҳнома” дар ҳамин ҷост, ки ба тафсил баён мешавад ва ин ҷом дар дигар манобеъ ҳам яке аз бузургтарин муъҷизаҳои Ҷамшед қаламдод шуда, минбаъд дар адабиёт ба ҷомеътарин асотири таҷассумкунандаи қудрати маънавӣ табдил мегардад. Аз ин достон маълум мегардад, ки ин намоди бузургу пурмаъно ҳам ба Наврӯз пайванди мустақим дорад.
Ба Гев он гаҳе гуфт: «Боз ор ҳуш,
Биҷӯяш ба ҳар ҷову ҳар сӯ бикуш…
Бимон, то биёяд маҳи фарвадин,
Ки бифрӯзад андар ҷаҳон ҳуридин…
Бихоҳам ман он ҷоми гетинамой,
Шавам пеши Яздон, бибошам ба пой.
Куҷо ҳафт кишвар бад-ӯ андарой,
Бигӯям туро, ҳар куҷо Бежан аст,
Ба ҷом ин сухан мар маро равшан аст»…
Чу Наврӯзи хуррам фароз омадаш,
Бад-он ҷоми фаррух ниёз омадаш.
Биёмад пуруммед дил паҳлавон,
Зи баҳри писар кӯжгашта навон.
Чу Хусрав рухи Гев пажмурда дид,
Дилашро ба дард-андар озурда дид…
Зи фарёдрас зӯру фарёд хост,
В-аз Аҳримани бадкуниш дод хост.
Хиромон аз он ҷо биёмад ба гоҳ,
Ба сар барниҳод он каёнӣ кулоҳ.
Пас он ҷом бар каф ниҳоду бидид,
Дар ӯ ҳафт кишвар ҳаме бингарид…
Ба ҳар ҳафт кишвар ҳаме бингарид,
Ки ояд зи Бежан нишоне падид.
Сӯи кишвари Гургсорон расид,
Ба фармони Яздон мар ӯро бидид.
Бад-он чоҳ баста ба банди гарон,
Зи сахтӣ ҳаме марг ҷуст андар он.
Яке духтаре аз нажоди каён
Зи баҳри завориш баста миён.
Сӯи Гев кард он гаҳе рӯй шоҳ,
Бихандиду рахшанда шуд пешгоҳ,
Ки «Зинда-ст Бежан, ту дил шод дор,
Зи ҳар бад тани меҳтар озод дор.
Ёдкарди дигари қобили таваҷҷуҳ ва маънодор аз Наврӯзи ҷаҳонафрӯз дар зода шудани Баҳроми Гӯр – дурахшонтарин ва бузургтарин шоҳи тавоно аз дудмони Сосониён мебошад. Даврони шоҳии падари ӯ – Яздгирд ба зулму зулумот ва ситаму ҷабрҳои бепоён ҳамроҳ аст, то ҳадде ки пас аз даргузашти ӯ эрониён ба шоҳ шудани писараш Баҳром тан намедиҳанд, вале ӯ бо шафоати Мунзари шоҳи Яман – парастораш ду шери баста бар канори тахтро мағлуб карда, тоҷро аз миёни онҳо бардошта бар сар мениҳад ва бар тахт менишинад. Минбаъд даврони шоҳии ӯ даврони адолат ва қудрати камсобиқаи Эрон мегардад. Дар рӯзгори ӯ аз ҷумлаи муҳимтарин корҳо ин аст, ки ӯ хатти марзи кишварро дар ҳамон ҳудуде, ки баъд дар замони Сомониён дубора барқарор гардид – яъне Хуросони Бузург таъйин менамояд.
Зи шоҳиш бугзашт чун ҳафт сол,
Ҳама мӯбадон з-ӯ ба ранҷу вабол.
Сари соли ҳаштум, маҳи фарвадин,
Ки пайдо кунад дар ҷаҳон ҳури дин,
Яке кӯдак омад-ш ҳурмуздрӯз
Ба некахтару фоли гетифурӯз.
Мар ӯро падар кард Баҳром ном,
В-аз он кӯдаки хурд шуд шодком.
Дурахши Наврӯз дар “Шоҳнома” дар достонҳои марбут ба ному корномаҳои Хусрави Парвизи Сосонӣ боз ҳам бештару рангинтар ва дилангезтар аст. Яке аз ин мавридҳо достони муаррифӣ шудани Борбад ба Хусрави Парвиз мебошад. Борбад, чун дармеёбат, ки сари мутрибони дарбор Саркаш ӯро ба ҳузури Хусрав роҳ намедиҳад, аз боғбони наврӯзгоҳи Хусрав – Мардӯй ёрӣ мехоҳад ва бо ҳамдостонии ӯ бо ҷомаҳои сабз дар миёни сарв дар ин боғ пинҳон мешавад ва дар ҳафтае, ки Хусрав он ҷо Наврӯзро ҷашн мекард, аз миёни сарв суруд хонда мавриди ситоиши ӯ ва аҳли маҷлис қарор мегирад. Беҳтар аст худи ин пора аз достон манзур гардад:
Чу навмед баргашт аз он боргоҳ,
Або барбат омад сӯи боғи шоҳ.
Куҷо боғбон буд Мардӯй ном,
Шуд аз диданаш Борбад шодком.
Бад-он боғ рафтӣ ба Наврӯз шоҳ,
Ду ҳафта бибудӣ бад-он ҷашнгоҳ.
Сабук Борбад назди Мардӯй шуд,
Ҳамон рӯз бо мард ҳамбӯй шуд.
Чунин гуфт бо боғбон Борбад,
Ки «гӯё ту ҷониву ман колбад.
Кунун орзу хоҳам аз ту яке,
Ки он ҳаст назди ту сахт андаке:
Чу ояд бад-ин боғ шоҳи ҷаҳон,
Маро роҳ деҳ, то бубинам ниҳон,
Ки то чун бувад шоҳро ҷашнгоҳ,
Бубинам нуҳуфтӣ яке рӯи шоҳ».
Бад-ӯ гуфт Мардӯй: «Эдун кунам,
Зи меҳри ту андеша берун кунам».
Чу Хусрав ҳаме хост, к-ояд ба боғ,
Дили мизбон шуд чу равшан-чароғ.
Бари Борбад шуд, бигуфт он ки «шоҳ
Ҳаме рафт хоҳад бад-ин ҷашнгоҳ».
Ҳама ҷомаҳо Борбад сабз кард,
Ҳам он барбату руди нангу набард.
Бишуд, то ба ҷое ки Хусрав шудӣ,
Баҳорон нишастангаҳаш нав шудӣ.
Яке сарв буд сабзу баргаш гашан,
Бару шох чун размгоҳи Пашан.
Бар он сарв шуд барбат андар ка-нор,
Ниҳонӣ ҳаме буд, то шаҳрёр
Аз айвон баромад бад-он ҷашнгоҳ,
Биёрост полизбон ҷои шоҳ,
Биёмад паричеҳрае майгусор,
Яке ҷом бар каф бари шаҳрёр.
Ҷаҳондор бистад зи кӯдак набид,
Булӯр аз майи сурх буд нопадид.
Бад-он гаҳ, ки хуршед баргашт зард,
Ҳаме буд, то гашт шаб ложвард.
Зананда бад-он сарв бардошт руд,
Ҳам он сохта паҳлавонӣ дуруд.
Яке нағз дастон бизад бар дарахт,
К-аз он хира шуд марди бедор-бахт.
Суруде ба овози хуш баркашид,
Ки акнун ту хониш Додофарид.
Бимонданд як маҷлис андар ши-гифт,
Ҳаме ҳар касе ройи дигар гирифт.
Аз он захма Саркаш чу беҳуш гашт,
Бидонист, к-он кист, хомӯш гашт,
Ки чун Борбад кас чунон захми руд
Надонад, на он паҳлавонӣ суруд.
Бад-он номдорон бифармуд шоҳ,
Ки «ҷӯед сартосар ин ҷашнгоҳ».
Фаровон биҷустанду боз омаданд,
Ба наздики Хусрав фароз омаданд.
Ҷаҳондида Саркаш сухан баргирифт,
Ки аз бахти шоҳ ин набошад шигифт,
Ки гардад гулу сарв ромишгараш,
Ки ҷовид бодо сару афсараш!
Биёвард ҷоме дигар майгусор,
Чу аз хубрух бистад ин шаҳриёр.
Зананда дигаргун биёрост руд,
Баровард ногоҳ дигар суруд.
Ки Пайкоргурдаш ҳаме хонданд,
Ҳаме ном аз овози ӯ ронданд.
Чунин ромишӣ гуфту Хусрав шу-нид,
Ба овози ӯ ҷоми май даркашид.
Бифармуд, к-инро ба ҷой оваред,
Ҳама боғ яксар ба пой оваред.
Биҷустанд бисёр ҳар сӯи боғ,
Бибурданд зери дарахтон чароғ.
Надиданд чизе ҷуз аз беду сарв,
Хиромон ба зери гул-андар тазарв.
Шаҳаншоҳ пас ҷоми дигар бихост,
Бар овози он сар баровард рост.
Баромад дигарбора овози руд,
Дигаргунатар сохт бонги суруд.
Ҳамон Сабздарсабз хонӣ кунун,
Бар ин гуна созанд макру фусун.
Чу бишнид Парвиз, бар пой хост,
Яке ҷоми май гулшанорой хост,
Ки буд андар ин ҷом як ман набид,
Ба як дам майи равшан андарка-шид.
Чунин гуфт, к-«ин гар фаришта будӣ,
Зи мушку зи анбар сиришта будӣ.
В-агар дев будӣ, нагуфтӣ суруд,
Ҳамон низ нашнохтӣ захми руд.
Биҷӯед дар боғ, то ин куҷост,
Ҳама боғу гулшан чапу дасти рост.
Даҳону бараш пур зи гавҳар ку-нам,
Бар ин рудсозон-ш меҳтар кунам».
Чу бишнид ромишгар овози ӯй,
Ҳамон хуб гуфтори дамсози ӯй,
Фуруд омад аз шохи сарви саҳӣ,
Ҳаме рафт бо ромишу фарраҳӣ.
Биёмад, бимолид бар хок рӯй,
Бад-ӯ гуфт Хусрав: «Чӣ мардӣ, бигӯй».
Чунин гуфт: «Шоҳо, яке бандаам,
Ба овози ту дар ҷаҳон зиндаам».
Саросар бигуфт, он чи рафт аз бу-на,
Ки буд андар он якдилу яктана.
Ба дидори ӯ шод шуд шаҳрёр
Ба сони гулистон ба моҳи баҳор.
Ин ҳамон устоди беназири мусиқӣ аст, ки бонии дувоздаҳмақом ва дар маҷмӯъ ба қавли Бозор Собир “Ба нисбат Рӯдакии санъати мо” – яъне худ Наврӯзи ҳунари мусиқӣ ва суруди классикии тоҷик мебошад. Дар ин пора аз достон дар баробари мазмуни куллии он аз ду нуктаи он метавон ҷудогона ёдоварӣ кард, ки Хусрави Парвиз эътиқод дорад, фариштаву одамӣ лаёқати сурудан доранд, аммо дев аз чунин лаёқат орист, дигар ин ки мо бори аввал дар ин ҷо ба унвонҳои се оҳанги Борбад – “Додофарид“, “Пайкоргурд” ва “Сабздарсабз” ошно мешавем ва ҳамзамон Фирдавсӣ таъкид мекунад, ки номи ин оҳангҳо имрӯз (дар рӯзгори Фирдавсӣ) чунинанд ва дар он замон (шояд ба паҳлавӣ) дигар будаанд. Яъне ин оҳангҳо дар замони Фирдавсӣ зинда ва рӯйи кор будаанд. Мазмуни дигари қобили таваҷҷуҳи достон ин аст, ки ба таъкиди Фирдавсӣ Борбад дар ин муаррифии санъати худ аз назари моддӣ бениёз буд, эҳтиёҷе надошт, балки манзураш аз ин кор бар ҷойгоҳи шоистаи худ устувор намудан ва аз тундбоди ҳаводису сукуту хамӯшӣ раҳондани санъати воло мебошад. Аз ин ҷост, ки дар фуроварди ин достон Фирдавсӣ бо эҳсоси равшани ҳамсириштӣ бо Борбад ба кори худ ва “Шоҳнома”-и худ назар мекунад ва абётеро меоварад, ки шояд баъдан онро дар назме ба унвони хитоб ба Султон Маҳмуд даромехтаанд, балки назаре ҳам ҳаст, ки дар ин хитоба бархе абёт ҷаълӣ ва бархе барчида аз ҷой-ҷойи “Шоҳнома” мебошад, яъне ҳаводорони Фирдавсӣ ё хасмони Маҳмуд онро пардохтаанд. Аз ҷумла ин абёт дар фарҷоми достони Борбад омадааст:
Чу ин номвар нома ояд ба бун,
Зи ман рӯи кишвар шавад пурсухун.
Аз он пас намирам, ки ман зиндаам,
Ки тухми сухан ман парокандаам.
Ҳар он кас, ки дорад ҳушу рою дин,
Пас аз марг бар ман кунад офарин.
Ҷойи ёдоварист, ки ин достони дилангезро Шоири халқии Тоҷикистон Низом Қосим ба сурати драмаи манзум оварда ва онро дар маҷаллаи “Садои Шарқ” ба чоп дода буд. Ҳамчунин ин драмаи манзум ба сурати опера дар Театри опера ва балети Тоҷикистон чанд маротиба иҷро гардидааст.
Достони Борбад бо байте гардишӣ итмом меёбад ва онро ба достони дигаре мепайвандад, ки ҳамчунин бо Наврӯз ва мафҳуми он пайванди қавӣ дорад:
Кунун аз Мадоин сухан нав кунам,
Суханҳо зи айвони Хусрав кунам.
Достони “Сохтани Хусрав Айвони Мадоинро” ба таври муфассал раванди тарроҳӣ ва сохтусозу тариби ойини ҷорӣ дар ин қасрро ва ормонҳои Хусрави Павиз аз онро дар бар гирифтааст, ки аз ҷумла ин расму ойин ва моҳияти ин кох ё Айвон, ки дар айни ҳол онро Наврӯзгоҳи Хусрав низ метавон унвон кард, дар ин пора аз достон оварда шудааст:
Ҳаме кард ҳар кас ба Айвон нигоҳ,
Ба Наврӯз рафтӣ бад-он ҷой шоҳ.
Кас андар ҷаҳон захм чун он надид,
На аз номвар кордорон шунид.
Яке ҳалқае буд зи зар рехта,
Аз он кори чарх андаровехта.
Фурӯ ҳишта з-ӯ сурх занҷири зар,
Ба ҳар муҳрае дарнишонда гуҳар.
Чу рафтӣ шаҳаншоҳ бар тахти оҷ,
Биёвехтандӣ зи занҷир тоҷ.
Ба Наврӯз чун барнишастӣ ба тахт,
Ба наздики ӯ мӯбаде некбахт.
Фурӯтар зи мӯбад меҳонро будӣ,
Бузургону рӯзидиҳонро будӣ.
Ба зери меҳон ҷои бозориён
Биёростандӣ ҳама кориён.
Фурӯмоятар ҷои дарвеш буд,
Куҷо хӯрдаш аз кӯшиши хеш буд.
В-аз он пас гунаҳкору гар бегуноҳ
Намондӣ касе низ дар банди шоҳ.
Ба зиндониён ҷомаҳо дод низ,
Саропою динору ҳар гуна чиз.
Ҳар он кас, ки дарвеш будӣ ба шаҳр,
Ки ӯро набудӣ зи Наврӯз баҳр-
Ба даргоҳи айвон-ш биншондӣ,
Дирамҳои ганҷӣ барафшондӣ.
Пур аз бим будӣ гунаҳгор аз ӯ,
Шуда мардуми хуфта бедор аз ӯ.
Бар он сон бузургӣ кас андар ҷаҳон
Надорад ба ёд аз кеҳону меҳон.
Ин Айвон минбаъд ба муҷассамаи қудрат ва шукӯҳи тамаддуни эронӣ ё худ ориёӣ мешавад, ки ин маънӣ дар қасидаи достонгунаи Хоқонии Шарвонӣ “Айвони Мадоин” ва ҳамчунин “Айвони Мадоин”-и шоири араб Буҳтурӣ, ки қасидаи Хоқонӣ асрҳо баъд дар пайравӣ ё назира бар он суруда шудааст, ба таври барҷаста ошкор аст. Агар Хоқонӣ, ки шоире бо ифтихороти ошкори миллӣ буд, аз як сӯ ба ибрат ва ифтихор ба осори ин Айвон нигариста ва бар он гириста, моро аз бесуботии ҷаҳон ҳушдор бидиҳад ва дар айни ҳол бар гузаштаи пурифтихор мубоҳот ҳам намояд, қасидаи Буҳтурӣ намоёнгари он аст, ки ин Айвон ва дар маҷмӯъ қудрат ва тамаддуни ориёӣ дар он рӯзгор чи асари шигарфе дар ҷаҳони Араб доштааст.
Хулоса Наврӯз дар пайкари ин Кохи муҳташам ва шуҳратёри таърихӣ дар пардозиши Фирдавсӣ чун ҷону равон эҳсос мешавад ва таҷассумкунандаи мутлақи фарҳангу тамаддуну ҳунари миллӣ мебошад.
Нуқтаи авҷу арҷи Наврӯз дар “Шоҳнома” боз ҳам ба номи Хусрави Парвизу Борбад бармегардад. Онгоҳ ки Борбад ба сӯг ва бузургдошти ному ёди Хусрави Парвез мепардозад, суханеро бар забон меронад, ки аз он ба таври беқиёс азамат ва ҳурмати ҷойгоҳи ин ҷашни бостонӣ дар фарҳанги куҳани мо падидор мегардад. Борбади Марвазӣ ба номи Наврӯз савганди садоқати ҷовидонӣ ёд мекунад:
Ба Яздону номи ту, эй шаҳрёр,
Ба Наврӯзу Меҳру ба хуррам баҳор.
Агар дасти ман з-ин сипас низ руд
Бисозад, мабодо ба ман-бар дуруд.
Бисӯзам ҳама олати хешро,
Бад-он, то набинам бадандешро.
Дар сартосари “Шоҳнома” дар бисёр ҷойҳои дигар аз Наврӯз ёдоварӣ мешавад ва ҳамеша ин ёдоварӣ бо мазмунҳои мусбат, шоду умедбахш ҳамроҳ аст. Ҳамин бас, ки аксаран Наврӯз дар мавқеъи қофия қарор гирифта дар баробари он калимаи ҳамқофияи “пирӯз” оварда мешавад.
Рустами Ваҳоб
Қаламонлайн
