Маод
Бахши шонҳдаҳум
Муртазо Мутаҳҳарӣ
Оё масъалаи руҳ як фикри юнонӣ аст?
Ман намедонам тасаввури эшон дар бораи руҳ чӣ гуна тасаввуре будааст, ки онро нафй мекунанд. Чун эшон такя мекунанд, ки масъалаи руҳ як фикри юнонӣ аст. Инро арз кунам, ки аввалан, бисёре аз ҳарфҳое юнониҳо решааш аз Машриқзамин аст, на аз худашон, махсусан афкори Фисоғурис (Пифагор) ва Афлотун бисёр решаи машриқзаминӣ дорад. Ва руҳ як фикри афлотунӣ аст, на як фикри арастуӣ, чун Арасту мункири бақо аст. Ва афкоре, ки дар Машриқзамин — ки маҳди пайғамбарон аст – будааст, бисёре аз онҳо аз мабдаъи нубувват аст, яъне пайғамбарон ин фикрҳоро пахш кардаанд. Бинобар ин, мо агар фарз ҳам бикунем, ки юнониҳо чунин фикре доштаанд, наметавонем онҳоро сад дар сад ба тахайюлоти фардӣ ва шахсиашон пойбанд (фарз) кунем. Суқрот, ки фикри руҳӣ дошта, равишаш ҳам равиши пайғамбарӣ буда, ин тавр, ки муаррихони фалсафа зикр мекунанд, равишаш ҳам ба равиши фалосифа ҳеч шабоҳате надоштааст. Он фикри юнонӣ, ки дар боби руҳ дар миёни мусалмонон омад, на фикри афлотуниаш пазируфта шуд, на фикри арастуиаш, яъне ба тамомаш на он пазируфта шуда на ин.
Афлотун мӯътақид буд, ки руҳ як ҷавҳари ҷовидон аст, ки аз азал вуҷуд дошта ва баъд, ки ҷанин омода мешавад, мисли мурғе, ки биёяд дар ошёна ҷо бигирад, меояд дар ин ошёна ҷо мегирад, баъд аз мурдан ҳам думартиба бармегардад сари ҷойи аввал худаш. Арасту аслан хеле руҳӣ набуд. Ӯ мӯътақид буд, нафси инсон бо ҳамаи тафовуте, ки бо соири қувваҳо ва нерӯҳои олам дорад, дар ҳамин дунё ва бо бадан пайдо мешавад. Вақте, ки бадан пайдо ва комил мешавад, руҳ ҳам ҳамин ҷо ҳодис мешавад, ҳеч собиқаи дунёи қаблӣ надорад. Ва баъд ҳам мӯътақид шуд, ки руҳ бо мурдани бадан фонӣ мешавад (агарчӣ инро намешавад сад дар сад ба гардани Арасту гузошт). Шояд бисёре аз ҳукамои исломӣ бихоҳанд ҳар тавр, ки ҳаст, таҳлил кунанд, ки Арасту қоил ба бақои руҳ аст, вале имрӯз мӯътақиданд, ки Арасту қоил ба бақои руҳ набуда ва дар “Рисолаи нафс”-и ӯ ҳам, ки алъон мавҷуд аст, сухане аз бақои руҳ вуҷуд надорад.
Ақидаи ҳукамои исломӣ дар бораи руҳ
Ҳукамои исломӣ дар пайдоиши руҳ, ақидаи Арастуро гирифтанд; гуфтанд: руҳ собиқаи қаблӣ надорад ва як мавҷуде нест, ки қаблан вуҷуд дошта (руҳ дар ҳамин ҷо мавҷуд мешавад), вале дар идомаи вуҷуд, ҳарфи Афлотунро гирифтанд; гуфтанд: вале баъд боқӣ мемонад.
Арасту руҳро моддӣ ҳам медонад. Қудамои фалосифаи исломӣ фақат қувваи оқиларо муҷаррад донистаанд. Оқои муҳандис Бозаргон дар китоби “Роҳи тайшуда” тасреҳ мекунанд, ки бале, ин ақидаи ба таҷарруди руҳ, ақидаи юнонӣ аст, вале ҳар чи, ки башар пеш рафта, ҳатто худи фалосифа ҳам давра ба давра, ки омаданд, қадре ҳарфи худашонро кучак карданд, қаблан мегуфтанд, руҳ муҷаррад аст, ақл муҷаррад аст, қувваи хаёл муҷаррад аст, ҳатто тамоми қувваҳои идрокӣ муҷаррад аст, вале тадриҷан костанд ва кам-кам фақат ба таҷарруди қувваи оқила қоил шуданд.
Иттифоқан қазия баръакс аст. Арасту, ки қоил ба таҷарруд набуд. Бӯалӣ Сино ва амсоли ӯ фақат қоил ба таҷарруд қувваи оқила шуданд ва аз ин рӯ танҳо ба маъоди руҳонӣ аз назари фалсафӣ қоил шуданд, вале баъдҳо ҳар чи, ки пеш омада эътиқод ба таҷарруди руҳ бештар шуда, ба Мулло Садро ва амсоли ӯ, ки расид, қоил шуданд, ки тамоми қувваҳои ҳаётии инсон як виҷҳаи моддӣ дорад ва як виҷҳаи таҷарруд ва ҳамроҳи тамоми қувваҳои ҳаётии моддии инсон, як қувваҳои муҷарраде ҳаст ва инсон вақте, ки мемирад, он ки аз инсон ҷудо мешавад, танҳо ақл нест; ақл аст, хаёл аст, ҳофиза аст, қувваи босира аст, қувваи сомеа аст, ҳамаи инҳост.
Як хусусияте, ки ҳукамои исломӣ барои аввалин бор гуфтаанд ва Мулло Садро мӯътақид шуд, ман аз Қуръон ин ҷумларо илҳом гирифтаам ин аст, ки ҳатто ҳарфи арастуиро ҳам ба унвони ин ки руҳ ҳамроҳи бадан якмартиба пайдо мешавад инкор кард. Ӯ чун қоил ба такомули модда буд ва миёни моддиёт ва муҷаррадот — бар хилофи Декарт, ки дугонагӣ ва табоюн қоил аст — дугонагӣ ва табоюн қоил набуд; гуфт: худи модда дар ҳаракоти худаш, ки ба (сӯйи) такомул меравад, табдил ба руҳ мешавад. Ин фикри муҷарраде, ки алъон дар мағзи шумо ҳаст, як рӯзе гандум буда, як рӯзе сабзӣ буда, як рӯзе гӯшт буда, ҳамон аст, ки ба ин (фикри муҷаррад) табдил шудааст. Модда дар ҳаракоти ҷавҳарии худаш ба сӯйи боло меравад ва ҳар чи, ки рӯ ба сӯйи боло ва такомул биравад, ба сӯйи таҷаммӯъи вуҷудӣ меравад ва ҳар чи ба сӯйи таҷаммӯъи вуҷудӣ биравад, ба сӯйи таҷарруд меравад; меравад ба ҳадде, ки худогоҳ мешавад ва худогоҳӣ мусовӣ аст бо таҷарруд ва руқои ҳамешагӣ.
Бинобар ин, мо ҳатто назарияи фалосифаи исломиро ҳам наметавонем бигӯем аз юнониҳо гирифта шудааст, то чӣ расад ба ин ҳама осоре, ки дар матни ислом дорем.
Як матлабе, ки эшон хеле рӯйи он такя кардаанд ин аст, ки гуфтаанд: ба ғалат омадаанд ояти Қуръон:
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي
(Исро/85)-ро гуфтаанд, мақсуд руҳи инсон аст ва ҳол он ки аслан мақсуд руҳи инсон нест.
Аввалан, чӣ касе гуфта, ки
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي
— махсуси руҳи инсон аст? Дар боби ин оят ақвол ва ақоиди зиёде аз қадим гуфтаанд. Як қавл, ки ҷузъи ақволи заъиф аст ин аст, ки
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ
— роҷеъ ба хусуси руҳи инсон аст. Дар миёни он ақвол, қавли қавитар қавле аст, ки дар тафсири “Алмизон” ҳам дидам ҳаминро интихоб кардааст. Дар Қуръон ва дар каломи паёмбар сухан аз руҳ зиёд омадааст, гоҳе ба калимаи “Руҳулқудс”, гоҳе ба калимаи “Руҳуламин”:
نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِكَ
(Шуароъ/193) Гоҳе дар бораи Исои Масеҳ гуфтааст:
كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ
(Нисо/171) Гоҳе аз мавҷуде ба номи руҳ ном бурдааст, мегӯяд:
یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفًّا
(Набаъ/38) Якҷо гуфта:
تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ
(Маъориҷ/4) Дар ин ду оят руҳро дар муқобили малоика қарор дода: рӯзе, ки руҳ ва малоика уруҷ мекунанд ба сӯйи парвардигор. Якҷо дар бораи инсон ҳам, ки расидааст, гуфта:
وَنَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِي
(Ҳиҷр/29) Ман аз руҳи худам дар ӯ дамидаам.
Пас, он чи ки Қуръон ба номи руҳ меномад, чизе аз он дар инсон ҳаст.
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ
— суол дар бораи инсон ҳам ҳаст, вале на фақат суол дар бораи инсон аст, суол дар бораи он ҳақиқате аст, ки Қуръон аз он ба номи “руҳ” ном бурдааст — ки баъд иншоаллоҳ оятҳояшро ба тафсил баҳс мекунем — ва Қуръон мӯътақид аст, дар инсон чизе аз он руҳ ҳаст. Шумо ҳам доред ҳамин ҳарфро мезанед, ҳамон аст, ки ваҳй ҳам ӯст, яъне ваҳй ҳам як ҷониби амруллоҳӣ ва ман ъиндиллоҳӣ дорад. Он мавҷуде, ки ҳомили ваҳй аст, он ҳам боз ба номи “руҳ” номида шудааст, ки хусусиёти онро иншоаллоҳ баъд бароятон арз мекунем.
Ба ҳар ҳол намешавад гуфт, ки гуфтаанд:
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي
— мақсуд руҳи инсон аст ва ҳол он ки мо дар ҳар ҷойи Қуръон меравем, мебинем руҳ ба маъонии мутаъаддид истеъмол шудааст. (Албатта) руҳ ба маъонии мутаъаддид истеъмол нашудааст, руҳ дар ҳама ҷо ба як ҳақиқат гуфта шуда, ки дар боби ваҳй содиқ аст, дар боби Исои Руҳуллоҳ содиқ аст, дар боби он малаке, ки ба номи руҳ аст содиқ аст, дар боби инсон ҳам содиқ аст. Дар боби инсон ҳам Қуръон мегӯяд, чизе аз он дар инсон ҳаст, вагарна касе нагуфта (руҳ) аз мухтассоти инсон аст, ки баъд бигӯем, оятҳои дигари Қуръон ин матлабро нафй мекунад.
Ишкол: Дар фармоишотатон нафс ва руҳро муродиф зикр фармудаед. Дар таъбири Қуръон хусусан нафс бо руҳ хеле фарқ дорад, чун мураттаб такрор мешавад, ки:
اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها
(Зумар/42) Нуфус вафот пайдо мекунанд. Ин таъбирро наметавон дар бораи руҳ кард. Ё мефармояд:
كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ
(Оли Имрон/185) Мехостам арз кунам, ки нафс бо руҳ муродиф қарор намегиранд.
Ин масъалае ҳам, ки нафсро чӣ гуна таъбир кунем, наметавонем ин тавр баён кунем, ки нафс як мавҷуди зиндае аст. Нафс қоим мешавад ба он вуҷуде, ки зиндагӣ дорад. На зиндагии алоҳида мешавад барои нафс таъбир кард ва на вуҷуде, ки бидуни руҳ бошад, шояд битавон вуҷуде, ки қоим ба ҳаёт ва зиндагӣ бошад, дар борааш таъбир кард.
Масъалаи дигар ин ки баҷост аз худи оқои муҳандис Бозаргон ҳам бихоҳем биёянд ва тавзеҳоти бештаре бидиҳанд ва ба таври куллӣ бештар дар бораи ин мавзӯъ баҳс шавад.
Устод Мутаҳҳарӣ: Он чи ки роҷеъ ба нафс фармудед, ки мафҳуми нафс бо мафҳуми руҳ дутост саҳеҳ аст ва ман дар ҷаласоти пеш ҳам арз кардам ва манзури ман ҳам дар инҷо ин набуд, ки нафс муродиф бо руҳ аст. Ман арз кардам, ки нафс дар забони араб яъне “худ”, “худ”-и ҳар чизе. Ҳар чизе як “худ”-е дорад, дар аввал, ки гуфтаанд нафс, яъне худ. Вақте мегӯянд:
جاءني زید نفسه
Зайд омад, худаш омад, яъне на ғайраш, на хабараш, худаш омад. Мунтаҳо дар мавориде дар боби руҳи инсон, аз Қуръон мешавад ин истинботро кард, ки “худ”-и инсон ҳамон руҳи инсон аст. Мафҳуми нафс дар мавриди инсон, ғайр аз мафҳуми руҳ аст, вале татбиқ мешавад бо руҳ. Вақте мегӯем, нафси мо — яъне он “худ”-и мо — чист? Худи мо — ба қавли оқои муҳандис Бозаргон — ҳамон унсури севвуми сохтмони вуҷуди мост.
Аммо ин ки фармудед, нафс аз назари Қуръон вафот ва мавт мепазирад ва руҳ намепазирад, нафс ҳам вафот намепазирад. Арз кардем –
یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ
— маъниаш вафот нест.
“Таваффӣ” дар онҷо қабз аст, аз моддаи “вафо” аст, на аз моддаи “фавт”. Фавт луғате аст, ки “ф-в-т” аст, вафо аз “в-ф-о” ташкил мешавад ва маъонии ин ду ҳам ҷудост.
اللّهُ یَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ
Яъне Худованд нафасҳоро комилан таҳвил мегирад.
كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ
— ҳам маъниаш ин аст, ки ҳама кас (чун инҷо “худ” аст), маргро мечашад. Инҷо чун сӯҳбат чашидан аст, дардҳо ва хусусиёти марг аст. Воқеияти марг ҳам, ки аз назари Қуръон интиқол аст. Ҳар касе маргро бо он ҳама авоқибе, ки дорад мечашад. Бинобар ин, бо ин ки он асли матлабро қабул мекунем, ки мафҳуми нафс бо мафҳуми руҳ ду мафҳум аст, вале дар бораи инсон агар нафс итлоқ шавад, ҳамон руҳи инсон аст.
Фалосифа калимаи руҳро бо нафс дар ду мафҳуми мутафовит ба кор мебаранд, яъне як миқдор фарқ дорад. Вақте, ки нафс мегӯянд, бештар ба ҷанбаҳои таъаллуқот руҳ ба бадан таваҷҷӯҳ доранд ва аз ин рӯ вақте мегӯянд умури нафсонӣ, яъне умури шаҳавонӣ ва умури баданӣ. Руҳ вақте мегӯянд, ба он ҷанбаҳои бениёзии инсон аз бадан бештар таваҷҷӯҳ мекунанд; мегӯянд, умури руҳӣ ва бештар ба ҷанбаҳои мустақиллаш назар доранд.
Ва ин ки фармудед хуб аст дар инҷо бештар баҳс шавад, ман ҳам ақида дорам, ки ҳар чи бештар баҳс шавад (беҳтар аст), чун воқеан ҳамаи мо пеши худамон ин тавр хаёл мекунем (магар шайтон моро гӯл зада бошад), ки фикре надорем ҷуз ин ки мехоҳем он чи дар матни Қуръон дар дараҷаи аввал ва дар соири (мутуни) исломӣ ҳаст, дар ин замина ба даст оварем, мехоҳем бидонем назари Қуръон чист. Баъд, ки назари Қуръон ва исломро сад дар сад дарк кардем, он вақт дунболи тавҷеҳи илмӣ ва фалсафии матлаб биравем, бибинем ин назар аз назари илмӣ ё фалсафӣ ишколе дорад ё таъйид мешавад ва чӣ гуна аст? Назариёти ҷаноби оқои муҳандис Бозаргон хеле дар инҷо муфид аст ва махсусан — ҳамон тавр, ки арз кардам — баҳсе, ки дар китоби “Зарраи беинтиҳо” кардаанд, бисёр баҳси зиқимате аст. Эшон калимаҳоеро дар Қуръон пайдо кардаанд ва гуфтаанд ин калимаҳо як ҷойи махсус дорад ва аз як маънии махсусе ҳикоят мекунад. Ин, ҷузъи масоиле аст, ки албатта қабл аз эшон дигарон ҳам мисли Мулло Садро гуфтаанд, вале онҳо, ки дар ҳамон масири фарҳанги исломӣ будаанд баъд аз ҳазор сол ба ин нукта бархӯрд кардаанд ва оқои муҳандис Бозаргон ибтикоран ва ибтидоан худашон ба ин матлаб расидаанд ва ин матлаби бисёр нафисе аст, ки “амр” дар Қуръон як мафҳуми хосс дорад, “калима” дар Қуръон як мафҳуми хосс дорад, “руҳ” дар Қуръон як мафҳуми хосс дорад ва ин калимоте, ки Қуръон ба кор мебарад, ҳамон калимоте аст, ки мардуми дигар ҳам ба кор мебаранд, вале Қуръон инҳоро дар ҷоҳое ба кор мебарад, ки аз маҷмӯаи қароин, инсон метавонад бифаҳмад, ки назари Қуръон як назари хоссе аст. Иншоаллоҳ дар ҷаласаи оянда роҷеъ ба ҳамин таъбирот баҳс хоҳем кард.
Муртазо Мутаҳҳарӣ
Идома дорад…
Қаламонлайн
