Сайидҷамолуддини Асадободӣ – II
Сайидҷамолуддини Асадободӣ – парчамдори ваҳдатхоҳон
Бахши дуввум
Дифоъ аз ислом дар муқобили Эрнест Ренон
Сайидҷамол ҳангоме, ки дар Порис буд, бо Эрнест Ренон, таърихнигор ва нависандаи фаронсавӣ мукотиботе дошт. Ба ин сурат, ки Эрнест Ренон дар суханронии худ бо унвони “Ислом ва илм” дар Донишгоҳи Сурбун, ки баъд матни он дар журноли Дебот (Journal des Debats) чоп шуд, гуфта буд, ки ислом бо руҳи илмӣ ва фалсафӣ мухолифати асосӣ дорад ва хусусан аъроб ба таври зотӣ аз фаро гирифтани илму фалсафа нотавон ҳастанд. Он чи аз илму фалсафа низ дар ҷаҳони ислом пайдо шудааст, ба ҳиммати мардуми ғайриараб ба миёни мусалмонон роҳ ёфтааст. Пас аз интишори ин мақола, иддае аз равшанфикрон ва мутафаккирони мусалмон ба он посух доданд. Посухи Сайидҷамол, ки нахуст ба забони арабӣ навишта шуда буд ва баъд ба забони фаронса баргардонда шуд, бозтоби васеътар аз ҳама дошт.
Посухи Сайид, ки пеш аз гуфтаи Ренон, бо тарзи фикри илмии урупоиён дар рӯзгори ӯ созгор менамуд, ин буд, ки таърихи ҳар қавмро бояд ба сурати ҷунбише нигарист, ки дорои мароҳилу маротиби гуногун аст ва дар бораи ҳар хусусияте аз он қавм, бо таваҷҷӯҳ ба марҳилаи таърихии хосси бурузи он хусусият, доварӣ кард ва ҳеч рафтору хислатеро зотии як қавм набояд донист. Сайидҷамол бар асоси ин асл, ҳар 2 ақидаи Ренонро рад мекунад. Сайидҷамол дар идома унвон мекунад, ки дуруст аст, ки урупоиён имрӯза дар хираду донишу ҳикмат аз мусалмонон бартаранд, лекин ин амр на маълули нубуғи зотии урупоиён, балки ҳосили тасодуфе таърихӣ аст. Бад-ин маънӣ, ки чун дини Масеҳ 6 қарн пеш аз дини ислом зуҳур кард, марҳилаи пухтагӣ ва булуғи ҷомеаи пайравони он зудтар аз ҷомеаи мусалмонон фаро расидааст. Бад-ин ҷиҳат бояд умедвор буд, ки мусалмонон низ рӯзе занҷирҳоро бигсаланд ва дар роҳи тараққӣ гом бардоранд.
Дар ин айём мақомоти Ангилис дар садад баромаданд, то аз андешаи иттиҳоди ҷаҳони исломи Сайидҷамол ба суди мақосиди истеъмории худ баҳрабардорӣ кунанд, чун дарёфтанд, ки ӯ бо Маҳдии Судонӣ мукотиба дорад, аз вай хостанд, то воситаи сулҳ миёни ӯ ва англисиҳо шавад. Бад-ин манзур Сайидро ба Ландан фаро хонданд, аммо чун аз ӯ бимнок буданд, саранҷом раҳояш карданд ва Сайидҷамол ба Порис бозгашт ва аз онҷо ба тарафи Наҷд ва Қатиф ва Яман ҳаракат кард, то хилофати исломии мутамаддине дар он ноҳияҳо ба вуҷуд оварад ва асбоби иттиҳод миёни мусалмонони Эрон, Туркия ва Афғонистонро фароҳам созад.
Вуруди муҷаддад ба Эрон
Сайидҷамол дар идомаи сафарҳои худ барои иттиҳоди ҷаҳони ислом, дар соли 1886 вориди Бушеҳр шуд, Носируддиншоҳи Қоҷор, ки шарҳи таблиғоту амалиёти Сайидро шунида буд, тавассути Эътимодуссалтана Муҳаммад Ҳасанхон, ӯро ба Теҳрон даъват кард. Дар Исфаҳон Масъуд Мирзо Зиллуссултон, ҳокими онҷо, пазироии шоёне аз ӯ ба амал овард ва тақозо кард, ки Сайидҷамол барои валиаҳдии ӯ кӯшиш кунад. Сайидҷамол пас аз 10 рӯзи мондан дар Исфаҳон, ба тарафи Теҳрон ҳаракат кард ва дар 19 декабори 1886 бо истиқбол вориди Теҳрон шуд. Чаҳор моҳ дар манзили Ҳоҷӣ Муҳаммад Ҳасанхони Аминуззарб сукунат дошт ва мардумро ба озодихоҳӣ ва машрутаталабӣ даъват мекард. Вай дар ин муддат чанд бор бо Носируддиншоҳ дидор дошт, аммо чун бепарво аз харобии авзоъ ва зарурати ислоҳот ва барқарории ҳукумати қонун сухан мегуфт, шоҳ аз ӯ бимнок шуд ва пас аз муддате дигар ӯро назди худ напазируфт ва Сайидҷамол аз Теҳрон роҳии Русия шуд.
Иттиҳоди мусалмонон дар Русия
Сайидҷамол чанд рӯз дар Қафқоз меҳмони Муҳаммадалихони Кошӣ буд дар онҷо муддате монд, то Аминуззарб низ аз Теҳрон расид ва ба иттифоқи ҳам ба Маскав рафтанд. Дар Маскав 2 ҳафта дар хонаи Оқо Мирзо Неъматуллоҳи Исфаҳонӣ, ки баъдҳо консули Эрон дар он шаҳр шуд, меҳмон буданд.
Сайидҷамол 2 сол дар Маскав ва Петерзбург иқомат дошт. Бо Конкуф, мудири як ҷарида мулоқот кард ва кӯшид, то зимомдорони Русияро ба иттиҳод бо милали мусалмон ва ҳамла ба Ҳинд водорад, аммо чун дар мақосидаш тавфиқе наёфт, раҳсипори Олмон шуд. Сайид дар муддати иқомати худ дар Русия иҷозаи чопи Қуръонро аз имперотурии Русия мегирад, аммо дар охир маъмурони давлать бо ӯ ҳамроҳӣ намекунанд.
Дидор дар Олмон бо шоҳи Қоҷор ва вуруд ба Эрон
Сайидҷамол дар 1888 ба Олмон рафт ва дуруст дар ҳамон айём Носируддиншоҳ барои дидани намоишгоҳ ба Порис мерафт, ки дар Муних (Мюнхен) бо Сайид дидор кард ва аз рафтори гузаштааш пӯзиш хост ва ӯро ба Теҳрон фаро хонд. Ба ҳамин далел ҳам Асадободӣ андаке пас аз бозгашти шоҳ, ба Теҳрон омад ва ин бор низ дар манзили Аминуззарб иқомат дошт, аммо ҳамчунон бепарво аз фасоди давлат ва ғафлати шоҳ сухан мегуфт. Ба ҳамин сабаб гурӯҳи бисёре аз мардуми ситамдида гирди ӯро гирифта ва ба гуфтаҳояш гӯш фаро медоданд. Пас аз се моҳ Носируддиншоҳ фармон дод, ки Сайид аз Теҳрон ба Қум биравад, аммо ӯ ба Рай рафт ва дар Ҳазрати Абдулазим муддати ҳафт моҳ нишаст. Мардум дар онҷо низ гирди ӯ ҷамъ мешуданд ва барои раҳоӣ аз тирарӯзиҳои худ аз ӯ истимдод меҷустанд, то ин ки саранҷом дар 1890 маъмурони давлатӣ Сайидҷамолро ба зӯр аз Ҳазрати Абдулазим берун кашиданд ва дар сармои зимистон ба тарафи марзи Усмонӣ дар Хониқин ҳаракат доданд.
Талош барои ҳимояти ислом ва маҳви решаи зулм
Сайидҷамол аз Хониқин ба Басра рафт ва дар Басра бо Ҳоҷӣ Сайид Алиакбари Шерозӣ, аз уламои Эрон, ки табъид шуда буд, мулоқот кард. Тавассути ҳамин Шерозӣ буд, ки рисолаи арабиии мавсум ба “Ҳуҷҷатул-болиға” ва “Ҳамлатул-қирон”-ро аз Басра ба Ҳоҷӣ Мирзо Ҳасани Шерозӣ ва дигари уламо ва муҷтаҳидони Карбало ва Наҷаф ва Сомирро мабнӣ бар ҳимояти ислом ва маҳви решаи зулм ва қатъи нуфузи аҷнабиҳо навишт, ки баъдҳо дар Ландан худи Сайид онро ба табъ расонд. Ба далели ин ки Сайид руҳониюни Наҷаф ва Карбалоро бар зидди дарбори Эрон бармеангехт, сафири Эрон дар Усмонӣ аз мақомоти он кишвар хост, ки вайро аз наздики марзҳои Эрон ба ҷои дуртаре мунтақил кунад.
Асадободӣ пас аз муддате аз Басра ҳаракат кард ва дар 1891 вориди Ландан шуд. Вай масъала ва мавзӯи инҳисори духониётро ба унвони мадрак матраҳ кард ва дар маҳофили умумӣ шурӯъ ба эроди нутқ ва хитобаҳое роҷеъ ба авзоъи вахими Эрон ва сафоҳату ҷаҳолати зимомдорони он эрод кард ва дар ҷаридаҳо мақолоте ба сурати мусоҳиба ва ғайра ба ангилисӣ интишор медиҳад ва бо Мирзо Малкумхон, ки дар он замон аз сафорати Эрон маъзул шуда буд, дидор мекунад.
Сайидҷамол рӯзномае ба номи “Зиёул-хофиқин” дар Ландан доир кард ва дар ҳар шумораи он бо имзои Ассайидул-Ҳусайнӣ мақолоти тунде бар зидди шоҳ ва давлати Эрон мунташир кард. Мақолаи шумораи аввали он роҷеъ ба харобии авзоъи Эрон буд ва шумораи дуввум мактуберо, ки худи Сайид хитоб ба ҳамаи уламои бузурги Эрон, ки онҳоро ба халъи Носируддиншоҳ таҳрик карда буд, мунташир кард. Чанде нагузашт, ки мақомоти ангилисӣ ин рӯзномаро низ таътил карданд ва Сайидҷамолуддин дар миёнаҳои 1892 ба даъвати Султон Абдулҳамиди дуввум роҳии Истонбул шуд.
Дар Истонбул
Султон Абдулҳамиди дуввум, ки умедвор буд аз нуфузи Сайид дар миёни милали исломӣ ба суди эҳёи хилофати Усмонӣ истифода кунад, вайро ба назди худ хонд ва дастур дод, ки Сайид ба уламои руҳонии шиъа дар Эрон номае навишта ва онҳоро ба иттиҳоди ҷаҳони ислом даъват кунад. Сайид ҳудуди 4 солу 9 моҳ дар Истонбул иқомат дошт. Дар онҷо фикри иттиҳоди исломиро, ки аз муддатҳо қабл дар сараш буд таъқиб кард ва анҷумане аз донишмандони шиъамазҳаби эронӣ ва ғайра ташкил дод, аммо тӯле накашид, ки уламои суннӣ бавежа Абулҳудо Афандӣ, қозиюлқузоти Истонбул, ки худро нахуст аз тарафдорони Сайид нишон медод, чандон назди Султони Усмонӣ аз ӯ бадгӯӣ карданд, ки саранҷом Султон Сайидҷамолро зери назар гирифт.
Даргузашт дар Истонбул
Дар ҳамин айём, ки Сайидҷамол дар Истонбул буд, Носируддиншоҳ ба зарби гулӯлаи Мирзо Ризои Кирмонӣ, аз шогирдони Сайидҷамоуддин кушта шуд. Давлати Эрон аз мақомоти Усмонӣ хост, то Сайид ва ёрони эронии ӯ чун Шайх Аҳмади Руҳӣ, Мирзооқохони Кирмонӣ ва Мирзо Ҳасанхони Хабирулулкро дар марз ба маъмурони эронӣ таслим кунад, аммо давлати Усмонӣ дархости истирдоди Сайидро рад кард, дар сурате, ки ёронашро пас аз муддате ба Тробузон табиъд кард ва саранҷом дар марз ба намояндагони Эрон таҳвил дод ва Муҳаммадалӣ Мирзо, валиаҳд низ ононро дар Табрез эъдом кард.
Саранҷом Сайидҷамолуддин низ, ба ривояте, дар Усмонӣ масмум шуд ва пас аз муддате чашм аз ҷаҳон фурӯ баст. Пайкари ӯ ба гӯристони “Шайхлар Мазорлиқи” бурда ва ба хок супурда шуд.
Худо раҳмат кунад ин сайиди бузургворро!
Манобеъ:
Кирмонӣ, Нозимулислом. Таърихи бедории эрониён;
Сафоӣ, Иброҳим. Раҳбарони машрута;
Асадободӣ, Мирзо Лутфуллоҳхон. Шарҳи ҳол ва осори Сайидҷамолуддини Асадободӣ маъруф ба Афғонӣ;
Тақизода, Сайидҳасан. Сайидҷамолуддини Асадободӣ маъруф ба Афғонӣ;
Мударрисӣ, Муртазо. Сайидҷамолуддин ва андешаҳои ӯ;
Ансорӣ, Муртазо. Зиндагонӣ ва шахсияти Шайхи Ансорӣ;
Восиқӣ, Садр. Сайидҷамолуддин Ҳусайнӣ, поягузори неҳзатҳои исломӣ;
Хусравшоҳӣ, Сайидҳодӣ. Маҷмӯаи комили асноди Вазорати хориҷаи Ангилис дар бораи Сайидҷамолуддини Асадободӣ;
Касравӣ, Аҳмад. Таърихи машрутаи Эрон;
Маликзода, Маҳдӣ. Таърихи инқилоби машрутияти Эрон.
Irna
Қаламонлайн
