Эҳёу улум-ид-дин

“Эҳёу улумид дин” машҳур ба “Эҳёул улум”, муҳимтарин ва ҷомеътарин ва баландтарин ва пуровозатарин китоби Абӯҳомид Муҳаммад ибни Муҳаммади Ғаззолии Тӯcӣ (450- 505 қ. // 1058-1111 м.), ки онро дар даврони канорагирӣ аз тадрис дар низомияи Бағдод ва пас аз бурузи дигаргуниҳои руҳӣ ва шукуку (шаккҳову) шӯридагиҳои фикрӣ ва бар асари баргузидани тариқи муҷоҳада ва тарки муҷодала ва дар айёми сафар ва иқомати чандсола ба Шом ва Қудс ва Ҳиҷоз ба риштаи нигориш кашидааст ва ҳосили муроқаботи сӯфиёна ва мутолеоти олимонаи худро дар он ба вадиъат ниҳодааст.

Ғаззолӣ нахуст назди Аҳмади Родиконӣ дар Тӯс ва сипас назди Абӯнасри Исмоилӣ аз дуоти исмоилия, дар Ҷурҷон илмомӯзӣ кард. (Субкӣ, 6/195) Ва дар 473 қ., ки ба Нишопур рафт, ба муддати 5 сол дар низомияи Нишопур, шогирди Абулмаъолӣ Имомулҳарамайни Ҷувайнӣ буд. (Ғаззолӣ, “Ал-мунқиз”, 85; Ибни Асокир, 15/920; Субкӣ, 6/196) Ва пас аз вафоти вай дар 478 қ., ба Низомулмулк пайваст ва чанд сол баъд ба тавсия ва савобдиди вай, устодии низомияи Бағдодро пазируфт ва бо шукӯҳи бисёр, дар 484 қ. вориди Бағдод шуд (Ибни Асокир, ҳамонҷо; Субкӣ, 6/196-197) ва ба тадриси каломи ашъарӣ ва фиқҳи шофеӣ ҳиммат гуморд. Гӯё дар ҳамин овон аҳволи руҳии худро бар Абӯалӣ Форамидӣ арза мекард ва аз ӯ дарси тасаввуф мегирифт (Зубайдӣ, 1/19), гарчӣ чанду чуни ин таълиму таъаллум чандон ошкор ва гушуда нест.

Дар Раҷаби 488 шакку шӯридагӣ гиребони зеҳни вайро чунон гирифт, ки ба муддати 6 моҳ аз тадрис бозмонд. (Ғаззолӣ, ҳамон, 140-141) Ва ниҳоятан бародарро ба ҷойи худ бар курсии тадрис нишонд ва дар Зиқаъдаи ҳамон сол, бо роҳиёни ҳаҷ аз Бағдод берун омад, аммо ба Ҳиҷоз нарафт ва озими Шом гардид. Дар ин айём буд, ки гумном ва танҳо дар хилват нишаст ва ба пиростани дил ва тарди зунун (гумонҳо) ва касби яқин ҳиммат дарбаст (Ҳамон, 142; Зубайдӣ, 1/7-8) ва “Қутул-қулуб”-и Абӯтолиби Маккӣ ва кутуби Ҳориси Муҳосибӣ ва осори Ҷунайд ва Шиблӣ ва Боязид (Ғаззолӣ, ҳамон, 137-138) ва “Рисола”-и Абулқосими Қушайрӣ ва “Аззариъа”-и Роғиби Исфаҳонӣ (Зубайдӣ, 1/4)-ро дар мутолеа гирифт ва бо чунин андӯхтае аз таҷориб ва дастмояе аз касбу кашф ба таснифи “Эҳёу улумид дин” даст гушуд.

“Эҳёу улумуд дин” корномаи азими Ғаззолӣ дар даврони узлат, китобе аст бузург дар ҳудуди 1600 сафҳаи раҳлӣ ва мунқасим (тақсимшаванда) ба 4 бахш: ибодот, одот, муҳликот ва мунҷиёт, ки ҳар як аз ин бахшҳо муштамил (дарбаргиранда) бар 10 китоб аст, бад-ин шарҳ:

1) Рубъи (чоряки) ибодот: китоби илм, китоби пояҳои ақоид, китоби асрори таҳорат, китоби асрори намоз, китоби асрори закот, китоби асрори рӯза, китоби асрори ҳаҷ, китоби одоби тиловати Қуръон, китоби азкор (зикрҳо) ва дуоҳо ва китоби тартиби аврод (вирдҳо).

2) Рубъи одот: китоби одоби хӯрдан, китоби одоби никоҳ, китоби одоби касбу маош, китоби ҳалолу ҳаром, китоби одоби улфат ва бародарӣ, китоби одоби узлат (гӯшагирӣ), китоби одоби сафар, китоби одоби самоъ ва ваҷд, китоби амр ба маъруф ва наҳй аз мункар, китоби одоби маишат (зиндагӣ) ва ахлоқи набавӣ.

3) Рубъи муҳликот: китоби шарҳи аҷоиби қалб, китоби риёзати нафс, китоби касри ду шаҳват (шаҳвати шикам ва шаҳвати зери шикам), китоби офоти забон, китоби сарзаниши хашму кинаву ҳасад, китоби сарзаниши дунё, китоби сарзаниши бахилӣ ва сарзаниши дӯст доштани мол, китоби сарзаниши ҷоҳу риё, китоби сарзаниши кибру уҷб ва китоби сарзаниши ғурур.

4) Рубъи мунҷиёт: китоби тавба, китоби сабру шукр, китоби хавфу раҷо, китоби фақру зуҳд, китоби тавҳиду таваккул, китоби муҳаббату ишқу унсу ризо, китоби нияту ихлосу сидқ, китоби муроқаба ва муҳосаба, китоби фикр ва китоби ёди марг ва баъди он.

Дар рубъи ибодот робитаи одамӣ бо холиқ ва дар рубъи одот равобити одамиён бо якдигар ва дар ду рубъи муҳликот (ахлоқи ҳалокатовар) ва мунҷиёт (ахлоқи наҷотдиҳанда) робитаи одамӣ бо хештан мавриди фаҳсу ковиш қарор мегирад. Ва чунонки Ғаззолӣ худ дар муқаддимаи “Эҳё” мегӯяд, ин наҳваи тадвинро аз кутуби фиқҳ баргирифтааст, ки онҳо ҳам мунқасим бар чаҳор бахшанд, то рағбати фиқҳдӯстонро дар мутолеаи ин китоб барангезад.

Рубъҳои ёдшуда камман (аз назари миқдор ва андоза) мусовӣ нестанд. Рубъи ибодот кучактарин ва рубъи мунҷиёт бузургтарини онҳост ва рубъи мунҷиёт як баробару ними рубъи ибодот аст. Китобҳои ёдшуда умуман бо хутбае муносиби мавзӯи китоб оғоз мешаванд ва он гоҳ оёту ахборе муносиби онҳо дар фусули (фаслҳои) ҷудогона оварда мешавад ва сипас ба баёни ҳақиқати мавзӯъ ва аҳкому фурӯъи мухталифи он пардохта мегардад.

Агар мавзӯъ, разилате (хулқи нописанде) аз разоил (ахлоқи нописанд) аст, таъриф ва анвоъи он ва асбоби он, он гоҳ роҳи илоҷи (дармони) он ба даст дода мешавад. Ва агар фазилате (хулқи писандида) аз фазоил (ахлоқи писандида) аст, роҳи касби он. Ва дар ин миён аҳволи солеҳон ва ақволашон ба фаровонӣ мавриди истифода қарор мегиранд ва хусусан ҳикоёти бисёр ва гоҳ ғариб аз сӯфиён нақл мешавад.

Дар ду рубъи ибодот ва одот ҳам, равиши кор бо каме тафовут ҳамин тавр аст. Филмасал (масалан) “китоби сабру шукр”, ки дуввумин китоб аз рубъи мунҷиёт аст, бо ин хутба оғоз мешавад, ки:

الحمد لله‌ أهل‌ الحمد والثناء. .. المؤید صفوة الأولیاء بقوة الصبر علی السراء والضراء والشكر علی البلاء و النعماء

Ва сипас фасле дар баёни фазилати сабр меояд, муштамил бар оёт ва ахбори манқул аз Паёмбар (с) ва осори ворида аз саҳоба ва он гоҳ фусуле (фаслҳое) дар баҳс аз ҳақиқати сабр ва ақсоми он ва баёни зарурат ва равиши таҳсили он. Ва ҳамин гуна аст баҳс аз шукр ва тавба ва дигар фазоил.

“Эҳёу улумид дин” муштамил бар тасаввуфе аст таҳлилӣ ва олимона ва чунон ки Ғаззолӣ худ борҳо бад-он ишора карда, дар илми муомала аст, на илми мукошафа. Ва сухан аз аҳволи шахсӣ дар он бисёр кам аст, бал Ғаззолӣ бар сӯфиён хӯрда мегирад, ки чаро чун олимон ҳамаи аҳволро дар назар намегиранд ва ҳама сухан аз аҳволи дили хеш мегӯянд. Ва агар дар порае аз маворид ва бештар дар рубъи мунҷиёт, қалам саркашӣ карда ва Ғаззолиро ба кашфи асрор ва вуруд ба олами мукошафа кашонда, ногоҳ мавлавивор ба худ наҳиф зада аст, ки:

Банд кун, чун сел сайлоне кунад

В-арна расвоиву вайронӣ кунад.

(Маснавӣ, Мавлоно)

Ғарази вай аз илми мукошафа ҳамон маърифат ба маънои ҳақиқии ваҳй ва нубувват ва малакути осмону замин ва маърифати ҳақиқӣ ба зоти Борӣ ва сифот ва афъол ва ҳикмати вай ва нисбати одамиён бо вай ва ҳақиқати ҷабру ихтиёр аст. Филмасал, дар “Китоби сабру шукр” пас аз тарҳи суоле дар боби шокир ва кофир будани бандагон ва нисбати он бо қазо ва феъли илоҳӣ, тавзеҳоте “ба забони мурғон” медиҳад ва ниҳоятан мегӯяд: “Ба ҳамин миқдор басанда кунем, ки ъинони калом аз қабзаи ихтиёр хориҷ шуд ва илми мукошафа ба илми муомала омехт…” (4/98)

Баёни Ғаззолӣ дар “Эҳё” фавқулъода равон ва гирост ва хусусан дар мақоми тахвифу инзор беандоза нофиз ва муассир аст ва хавфу қалақу зуҳд дар он мавҷ мезанад ва аз мубосатат ва ишқ ва унс ва шуҷоат дар он камтар сухан рафтааст ва аз ахлоқи қаҳрамонӣ дар он асаре нест ва ба ҳеч рӯ бӯи тақлиду тазйину тазоҳур намедиҳад ва аз такаллуфу саҷъу шатаҳу лофзанӣ орӣ аст. Ва агарчӣ пур аз нуктасанҷиҳои амиқ ва мӯшикофиҳои ахлоқӣ ва равоншиносонаи ӯст, дар камтар мавриде матлабро ба худ исноду ирҷоъ медиҳад ва дастоварди шахсии худ мешуморад.

Ғаззолӣ дар баёни аҳодис ва ҳикоёт зикри марҷаъ ва манбаъ намекунад ва ҷуз ба нудрат хонандаро ба хондани китоби дигаре ирҷоъ намедиҳад. (Масалан “Қутул-қулуб”-и Абӯтолиби Маккӣ ё “Ҳилятул-авлиё”-и Абӯнаъими Исфаҳонӣ). Аҳли муноқаша ва муҷодала нест ва камтар бо дигарон дармепечад ва бештар ба зикру басти раъйи хеш ҳиммат мегуморад. Ва ба ҳамин сабаб, бар саросари китоби вай оромише сангин соя афкандааст ва хонанда, ки китобро ба поён мебарад, аз сутудани сидқи ӯ ва аз ширкат варзидан дар хавфу зуҳди ӯ наметавонад худдорӣ варзад.

Таълифи ин китоб мусалламан пас аз бурузи дигаргуниҳои руҳӣ (488 қ.) ва қабл аз таълифи “Ал-мунқизу мин аз-залол” (ҳудуди 500 қ.) будааст. Чаро ки муқаддимаи “Эҳёул улум” ба сароҳат ва ҳамаи китоб ба безабонӣ гувоҳӣ медиҳанд, ки Абӯҳомид дастовардҳои муроқабот ва хилватнишиниҳои худро дар кори таълифи ин китоб кардааст. Ва ҳамчунин ирҷоъе, ки дар “Ал-мунқиз” (аз ҷумла с.144) ба “Эҳёу улумуд дин” мешавад, ҷойи шубҳа намегузорад, ки таълифи “Эҳё” дар фосилаи солҳои 488 то 500 қ. воқеъ шудааст. Морис Буиг (Maurice Bouyges) бо эҳтиёт ва тақриб таърихи таълифи онро дар фосилаи солҳои 489 то 495 қ. гумон мезанад (с.42) ва Луи Массинон (Louis Massignon) дар миёни солҳои 492 то 495 қ. (с.93)

Номи ин китоб ба равшанӣ гувоҳӣ медиҳад, ки таснифи он барои чӣ будааст: барои зинда кардани донишҳои дини. Абӯҳомид бар ин бовар буд, ки фақеҳон ва мутакаллимон ва воизони ҳамрӯзгори вай, на дарди дин доранд ва на дарси дин медиҳанд. Дарди дин надоранд чаро ки “шайтон бар аксари онон чира шудааст ва туғён ононро аз роҳ ба дар бурдааст ва ҳар кас ба ҳаззи оҷили худ хурсанд аст…” (1/2) Ва дарси дин намедиҳанд чаро ки илми дин дар қазо ва ҳукумат ва ҷадалварзӣ ва андарзгӯиҳои мусаҷҷаъ, ки пешаи фақеҳон ва мутакаллимон ва воизон аст, хулоса намешавад ва он чи дар ин миён матрук ва мазлум афтодааст, илми охират ва сираи солеҳони салаф аст, ки Худованд онро фиқҳ ва ҳикмат ва зиё ва нур ва ҳидоят ва рушд хондааст ва паёмбарон барои таълими он омадаанд. (Ҳамонҷо). Бо чунин таҷриба ва ташхисе аст, ки Абӯҳомид ба эҳёи улуми дин ҳиммат мегуморад ва ба навиштани “Эҳёу улумид дин” даст мебарад.

Ғаззолиро дар ин китоб, як орифи олими хоиф мебинем, ки илмаш ӯро аз газофандешиҳо ва шатаҳгӯиҳо ва саҷъпардозиҳои сӯфиёна боздоштааст ва хавфаш ӯро нисбат ба фиқҳу калому ҷадалиёт, ки ҳама аз назари ӯ улуме дунявӣ ва гоҳ шайтонианд, бемеҳр ва беэътино кардааст. Ва ба ҳамин сабаб, ҳар чи дар баёни хафоё ва завоёи одоб ва дақоиқи сунан ва асрори ибодот ва муомалот ва шеваҳои татҳири дил ва илоҷи нафс ва илали пайдоиши хӯйҳои зишт ва офоти ношӣ аз он ва таърифи хӯйҳои некӯ ва равиши таҳсили он гушодадаст аст, дар баёни аҳкоми фиқҳӣ ва масоили каломӣ хиссат меварзад ва гоҳ осонгириро дар умури фиқҳӣ ба ҷойе мерасонад, ки мухолифонаш дар ӯ таън мезананд, ки “Ғаззолӣ фиқҳро ба тасаввуф арзон фурӯхтааст”. (Ибни Ҷавзӣ, Талбис, 353)