Маод – XYII
Бахши ҳаждаҳум
Муртазо Мутаҳҳарӣ
Таърифи шайъ ба иллатҳои дарунӣ ё берунӣ
Як вақт яке аз устодҳои мо ин тавр таъбир мекард — ки бо ҳарфи эшон (Аллома Таботабоӣ) дар инҷо татбиқ мекунад – мегуфт: таърифи шайъ ё ба иллатҳои дохилӣ аст ё ба иллатҳои хориҷӣ, яъне агар бихоҳем як шайъро таъриф кунем ё онро ба аҷзоъаш таъриф мекунем (ки ба онҳо мегӯянд, иллатҳои дохилӣ, иллатҳои дарунӣ) ва ё ба иллатҳои берунӣ таъриф мекунем, яъне онро ба фоъил ё натиҷааш таъриф мекунем.
Масалан, касе аз мо мепурсад: ин қолича чист? Вақте мехоҳем қоличаро барои ӯ баён кунем, гоҳе мегӯем – масалан — ин маҷмӯае аз пахта ё пашм аст, ки онро ба сурати нах даровардаанд ва баъд ин нахҳоро ин тавр ранг кардаанд ва баъд ҳам ин тавр бофтаанд, модда ва сураташро зикр мекунем: аз чӣ ба вуҷуд омада ва ба чӣ шакл ва сурате даромадааст. Ин ки мегӯем қолича чист, яъне чунин моддае, ки ба чунин шакл ва сурате даромадааст.
Гоҳе, вақте бихоҳем қоличаро таъриф кунем, ба ғараз ва фоидааш таъриф мекунем. Мегӯяд: ин қолича чист? Мегӯем: қолича яъне чизе, ки дуруст кунанд барои ин ки рӯяш биншинанд, яъне як чизе, ки паҳн кунанд рӯйи замин ва бар рӯйи он биншинанд. Мисли ин ки аз мо бипурсанд: чароғ чист? Мегӯем, он чизе, ки ба вуҷуд меоваранд барои ин ки дар торикӣ аз нураш истифода кунанд, яъне такяи мо дар таъриф рӯйи хоссият ва асари он аст.
Ва гоҳе мо як шайъро ба фоъилаш таъриф мекунем (албатта маворидаш фарқ мекунад, мавориди суол фарқ мекунад ва мавориди ҷавоб ҳам фарқ мекунад) мисли ин ки касе бипурсад, ин чист? Мегӯем, ин асари оқои Таботабоӣ аст, онро таъриф (мекунем) бидуни ин ки аз муҳтавои ин китоб чизе гуфта бошем, ки мавзӯъ ва муҳтавояш чист ва бидуни ин ки он ҳадаф ва ғаразе, ки аз таълифи ин китоб будааст баён карда бошем, инро фақат аз роҳи фоъилаш муаррифӣ мекунем, ки албатта мегӯянд, ҳеч як аз ин таърифот ба танҳоӣ комил нест. На таъриф ба иллати фоъилӣ, на таъриф ба иллати ғоӣ ва на таъриф ба иллати моддӣ ва сурӣ, ҳар кадом ба танҳоӣ бошад кофӣ нест. Таърифи комил он аст, ки ҳам иллатҳои дохилии як шайъро баён кунад ва ҳам иллатҳои хориҷӣ, фоъилашро баён кунад, ғояташро ҳам баён кунад, аҷзоъи ташкилдиҳандаашро ҳам баён кунад.
Таърифнопазир будани Худо
Агар як амре басит буд ва асосан ҷузъ надошт, мо онро дигар наметавонем ба аҷзоъаш таъриф кунем, ҳамчунон ки агар шаъйе ғоят надошт (яъне барои як ғояти дигар ба вуҷуд наомада буд ё ҳатто ғояташ бо фоъилаш яке буд) онро аз роҳи асар ва ғояташ наметавонем таъриф кунем. Ва агар (як шайъ) танҳо фоъил дошта бошад, ягона роҳе, ки мо метавонем онро таъриф кунем ин аст, ки онро ба фоъилаш таъриф кунем, ки агар як шайъ фоъил надошта бошад, ҷузъ ҳам надошта бошад, ғоят ҳам надошта бошад, табъан ғайри қобили таъриф аст. Ва ба ҳамин далел мо Худоро наметавонем таъриф кунем (як таърифи воқеӣ, таърифе, ки ба истилоҳ, зотӣ бошад). Мо Худоро аз роҳи асар (1) метавонем бишносем, вале Худоро наметавонем таъриф кунем ба он маъно, ки ашёи дигарро таъриф мекунанд, чун Худо на ҷузъ дорад, ки бигӯем, Худо он чизе аст, ки аз фалон шайъ ва фалон шайъ ба вуҷуд омада, на фоъил дорад, ки бигӯем, Худо он чизе аст, ки онро фалон шайъ эҷод карда ва на ғоят дорад, ки бигӯем, Худо он чизе аст, ки онро барои фалон ҳадаф ба вуҷуд овардаанд ва табъан ҳеч як аз он чизҳое, ки дар боби таъриф аз онҳо истифода мешавад, дар мавриди Худо наметавон аз онҳо истифода кард.
Таърифи руҳ ба Худо
Чизе, ки Қуръон онро руҳ медонад, фарз ин аст, ки аҷзоъ надорад. Вақте суол карданд дар бораи руҳ барои мо сухан бигӯ, руҳ, ки аҷзоъ надорад, то ӯ бигӯяд, руҳ он чизе аст, ки аз фалон шайъ ва фалон шайъ ба вуҷуд омада. Ва руҳ барои ғояте — ё лоақалл барои ғояте, ки он шахс онро бишносад — ба вуҷуд наомадааст. (2) Пас ягона роҳе, ки боқӣ мемонад ин аст, ки руҳро ба Худо таъриф кунанд: руҳ аз амри парвардигор аст; он чизе аст, ки амри парвардигор аст ва ношӣ аз амри парвардигор аст.
“Амр” дар Қуръон
Он устоди мо ин матлабро баён мекард, вале албатта ин баён метавонад як муқаддимае бошад ва баёни комиле нест. Ба назари ман, такмил он баён ба матлабе аст, ки эшон (Аллома Таботабоӣ) дар инҷо баён кардаанд — ки албатта қабл аз эшон дигарон ҳам ин матлабро гуфтаанд ва оқои муҳандис (Бозаргон) ҳам то ҳудуди зиёде дар ин китоб ба ин нукта таваҷҷӯҳ кардаанд — ва он ин аст, ки калимаи “амр” дар Қуръон он ҷо, ки ба Худо нисбат дода шавад (нозир ба вуҷуди дафъии ашё аст) на он ҷо, ки ба Худо нисбат дода нашавад. Гоҳе “амр” дар Қуръон омада ва ба мо нисбат дода шудааст, масалан:
أَطِیعُوا اللّهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ
(Нисо/59) Инҷо маънояш ин аст: касоне, ки соҳибони амри шумо ҳастанд (дар воқеъ мутасаддиёни амри шумо). Ё дар ҷоҳои дигаре калимаи “амр” ба ашё нисбат дода шудааст. Вале калимаи “амр” он ҷо, ки ба Худо нисбат дода мешавад ва ҳар вақт –
أَمَرَ اللّهُ
— ва
أمره
— гуфта мешавад, виҷҳаи интисоби ашё аст ба Худо мустақиман бидуни дахолати омили замону макон, ё ба иборате, ки ин оқоён мегӯянд, вуҷуди дафъии ашё аст, на вуҷуди тадриҷӣ, бар хилофи “халқ”, ки ҳар вақт дар Қуръон калимаи “халқ”-ро ном мебарад, назар ба эҷоди тадриҷии ашё дорад: Худованд осмон ва заминро дар шаш рӯз — ҳоло мақсуд аз шаш рӯз ҳар чи мехоҳад бошад — халқ кардааст. Худо он касе аст, ки нутфаро дар раҳим ба сурати алақа даровард, алақаро ба сурати музға даровард, он вақт музғаро устухонҳо кард, баъд устухонҳоро чунин кард.
Ҳар ҷо калимаи “халқ” дар Қуръон гуфта мешавад, иноят ба вуҷуди тадриҷии ашё аст, яъне ашё аз он ҷиҳат, ки ба иллатҳо замонӣ ва иллатҳои маконии худашон иртибот доранд. Вақте “амр” гуфта мешавад, таваҷҷӯҳе ҳаст ба вуҷуди дафъӣ, он ҷо, ки мерасад дигар сӯҳбати тадриҷ дар кор нест:
إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ
(Ёсин/82) Амри парвардигор ин аст: чизеро бихоҳад, ирода кунад ва бигӯяд “кун” (3) бош!, ҳаст. Ё:
وَما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ
(Қамар/50) Амри мо ҷуз яке бештар нест. Вақте мехоҳанд як чизеро камзамонтар ё безамонтар (аз ҳар замоне муаррифӣ кунанд, мегӯянд) чашм баҳам задан. Зоҳиран “ламҳ” ҳамон баҳам задани чашм аст, яъне дигар тадриҷ ва вақт ва замон ва ин ҷур чизҳо дар он нест.
Дар як ояти Қуръон ҳам ҳаст:
أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ
(Аъроф/54) Ҳам халқ аз они ӯст ва ҳам амр.
Оқоён ин тавр истинбот мекунанд: дар Қуръон ҳар ҷо, ки калимаи “амр” омада ва амрро ба Худо нисбат додааст (амри Худо), агар гуфт, як чизе амри Худост, яъне як вуҷуде аст ғайри тадриҷӣ ва ғайри замонӣ, “халқ” нест, “амр” аст. Шумо аз руҳ суол кардед, руҳ аз халқи Худо нест, аз ҷинси амри Худост, на аз ҷинси халқи Худо. Ин тавр маънӣ мекунанд:
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي
(4) Бигӯ руҳ аз ҷинси амри парвардигор аст, на аз ҷинси халқи парвардигор. Осмон аз ҷинси халқи парвардигор аст, замин аз ҷинси халқи парвардигор аст, кӯҳ ва дарё аз ҷинси халқи парвардигор аст, вале руҳ аз ҷинс амри парвардигор аст, аз ҷинси он аст, ки:
وَما أَمْرُنا إِلاّ واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ
— аз ҷинси он аст, ки:
إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُونُ
— аз он ки хостанаш, айни вуҷуд ва эҷодаш аст, дигар ҳеч ҳолати мунтазирае дар вуҷуди ӯ нест. Он вақт ҷоҳои дигар ҳам, ки калимаи:
مِنْ أَمْرِهِ
— омадааст, ҳамаро ҳамин тавр маънӣ мекунанд:
یُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ
Малоикаро фуруд меоварад ба кӯмаки руҳ ё бо руҳ.
مِنْ أَمْرِهِ
— яъне аз он ки аз ҷинси амри парвардигор аст. Ҳамаи инҳо — ба ақидаи ин оқоён — таъриф ва баёни моҳият аст ба он миқдоре, ки мешуда баёни моҳият кунанд. Калимаи:
مِنْ أَمْرِهِ
— ё:
مِنْ أَمْرِ اللّهِ
— дар Қуръон зиёд омадааст ва ҳар чи ки омадааст — ба ақидаи ин оқоён — ҷинсро баён мекунад, яъне “аз ҷинси амри парвардигор”.
Виҷҳаи халқӣ ва виҷҳаи амрии инсон
Пас ин ҷо, ки зикр кардааст:
یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ
— ки мутлақ ҳам зикр кардааст — ин руҳ, ки дар Қуръон омада: таъйидкардашуда аст, дар инсон ҳам дамида мешавад ва ҳомили ваҳй ҳам ҳаст, ҷинси он чист? Онро барои мо таъриф кун, ҷавоб додаанд, ки руҳ аз ҷинси амри парвардигор аст. Чун ин шомили руҳи инсон ҳам мешавад, табъан дар мавриди руҳи инсон ҳам ин натиҷаро мегиранд, ки инсон ҳам дорои ду виҷҳа ва ду ҷанбаи вуҷудӣ аст: виҷҳаи халқӣ ва виҷҳаи амрӣ, ҳар дуро дорад.
فَإِذا سَوَّیْتُهُ
Виҷҳаи халқии инсон яъне ин вуҷуди тадриҷии инсонро мегӯяд (1), ҳар ҷо —
فَإِذا سَوَّیْتُهُ
— ё:
ثُمَّ سَوّاهُ
— омадааст, ин:
سَوّاهُ
— ҷанбаи моддии инсонро баён мекунад, ки ҷанбаи моддӣ, замонӣ ва маконӣ ва тадриҷӣ аст.
نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِي
— ҷанбаи амрии ӯро баён мекунад. Инсон дар хилқати тадриҷии худаш ба ҷойе мерасад, ки — ҳамон тавр, ки оқои муҳандис (Бозаргон) худашон ишора карданд –
من عند اللّه
— аз назди парвардигор (ба ӯ чизе ифоза мешавад).
Ҳама чиз аз назди парвардигор аст, вале “аз назди парвардигор”, ки гуфта мешавад, мақсуд ин аст: ба ин ҷо, ки мерасад, на аз чизҳое, ки алъон дар назди шумо ҳам ҳаст, аз болотар аз назди шумо ва аз боло (чизе) сарозер мешавад, яъне як чизе аз назди парвардигор бар вуҷуди халқӣ ифоза шуд, ки нафси вуҷуди он, дигар вуҷуди тадриҷӣ нест. Албатта боз ин на ба маънои он аст, ки қаблан як чиз дуруст ва комилшудае қулунбашуда дар як ҷойе буд ва оварданд, он тавр, ки назарияи фалосифаи қабл аз Арасту будааст (мисли Афлотун). Ҳатто лузуме надорад, ки бигӯем муқорин бо ин (модда) як дафъа амре халқ шуд ва ҳатто метавонем бигӯем, ҳамин модда дар сайри такомули худаш, вуҷуди амрӣ пайдо кард, яъне монеъе надорад, ки шаъйе вуҷуди халқӣ дошта бошад ва вуҷуди халқӣ мунтаҳӣ ба вуҷуди амрӣ шавад, вуҷуди замонӣ мубаддал ба вуҷуди ғайри замонӣ шавад.
Ҳарфе, ки Мулло Садро дар ин замина гуфт ин буд. Он вақт рафт дунбол ояти дигар, гуфт, он оёте, ки дар сураи “Мӯъминун” ҳаст, фақат ҷинсро баён мекунад, аммо ҳеч баён намекунад ин ҷинс, ки –
من عند اللّه
— аз назди парвардигор аст, ба чӣ шакл ва ба чӣ кайфият пайдо шуд? Арз кардам, “аз назди парвардигор” уфуқаш болотар аз ин уфуқ аст ва ҳар чизе, ки нав ба вуҷуд меояд, билохира иродаи парвардигор аст, ки онро ба вуҷуд меоварад:
وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ
(Ҳиҷр/21) Ҳар чизе, ки ба вуҷуд меояд, аз ноҳияи парвардигор фуруд меояд, яъне иродаи парвардигор аст, ки дар воқеъ мутаназзил шуда ва ба ин сурат даромадааст.
* * *
(1) Асар ғайр аз ғоят аст.
(2) Агар руҳ барои ғояте ҳам ба вуҷуд омада бошад, он ғоят аз худи руҳ махфитар аст. Ғоят (-и руҳ) ин аст, ки ба сӯйи Худованд бозгардад. Тоза ӯ (суолкунанда) бозгашт ба сӯйи Худоро намедонад чист.
(3) Ҳамон “кун” гуфтан (феъли Худованд аст), ҳамон тавр, ки ҳазрати Амир (алайҳис салом) фармуд:
قوله فعله
— қавли Худованд ҳамон нафси феъли Худованд аст.
(4) “Мин”-ро “мин”-и ҷинс мегиранд.
(5) Феълан ба он баҳс кор надорам, ки он вуҷуди тадриҷӣ ҳамон хилқати тадриҷӣ аст, ки улум онро мешиносад (ва он вақте аст, ки инсон ба марҳилаи омодагӣ мерасад барои ин ки одам бишавад ва то он вақт барои одам будан омодагӣ надоштааст) ё ҳамон тавре аст, ки дигарон ҳам — ки ҳаргиз ба масъалаи такомули анвоъ таваҷҷӯҳе надоштаанд — бар асоси ҳамон ахбор ва аҳодис, ки Худованд сиришти одамро чиҳил сабоҳ сиришт, онро як амри тадриҷ медонистанд.
Идома дорад…
Қаламонлайн
